'Rusland houdt dienstweigeraars vast in zeker tien kelders in Oekraïne'

• Paul Alexander

  redacteur Buitenland

"We schieten je dood en stoppen je in een gat in de grond en geven je aan je familie op als vermist." Dat kreeg de gemobiliseerde soldaat Michail Nosov te horen van zijn Russische commandanten na zijn weigering om verder te vechten aan het front.

Twee weken lang hielden ze Nosov samen met vijfentwintig andere dienstweigeraars vast in twee kelders van drie bij vijf meter in het gehucht Zavitne Bazjannia in de Oekraïense regio Donetsk. Ook elders in de gebieden die door Rusland zijn geannexeerd worden dienstweigeraars, of 'refuseniks' zoals ze inmiddels op sociale media worden genoemd, in kelders vastgehouden. Onafhankelijke Russische media noemen ten minste tien van dergelijke locaties.

De Russische journalist Anastasia Tsjoemakova publiceerde op haar telegramkanaal ASTRA als eerste video's van gemobiliseerde mannen in clandestiene gevangenissen in de Donbas. "Overal in oorlogsgebied weigeren Russische gemobiliseerden verder te vechten," vertelt Tsjoemakova in een videogesprek met de NOS vanuit haar huidige woonplaats op Hawaii. "Ze gaan geheel onvoorbereid de loopgraven in en beseffen: dit is niet onze oorlog, hier willen we niet aan deelnemen."

Psychologische druk en intimidatie

Die Russische dienstweigeraars doen in filmpjes op sociale media hun beklag over de wanhopige toestanden in de loopgraven. Zo worden eenheden door de commandanten in de steek gelaten en dwalen militairen doelloos door frontgebied met roestige wapens in derdehands uniformen.

Dienstweigeraar Nosov vertelde aan Tsjoemakova dat Russische troepen op hen schoten toen ze zich terugtrokken van het front. Als ze vervolgens aan hun officieren verklaren dat ze niet verder zullen vechten, belanden ze in de 'kampen voor dienstweigeraars', zoals de Russische newssite i-stories de kelders noemt.

"Ze staan daar bloot aan constante psychologische druk en intimidaties," vertelt Tsjoemakova. "De commandanten laten hen bewust dagenlang verhongeren. Ze dreigen met pistolen en schijnexecuties. Ze proberen alles om de gemobiliseerden weer terug te laten keren naar het front."

Ze lopen ook het risico om te worden aangeklaagd voor desertie, waar tot vijftien jaar gevangenisstraf op staat, krijgen de refuseniks te horen. Tsjoemakova staat in contact met een twintigtal familieleden van de refuseniks. Op basis van hun getuigenissen maakt ze op dat er in ieder geval driehonderd mannen vastzitten op de tien verschillende locaties.

Halfgevulde pisemmer

Eén filmpje toont de bende in de kelder: beschimmelde muren, lekkende plafonds, smerige dekens en matrassen, een halfgevulde pisemmer in de hoek. Het is beter in deze omstandigheden vast te zitten, dan een zekere dood tegemoet te gaan in de loopgraven, is de boodschap van anti-oorlogsactivisten aan de refuseniks.

Ondertussen bewegen familieleden hemel en aarde om hun mannen en zonen daar weg te krijgen. Ze schrijven verzoekschriften aan de legerleiding, richten zich tot allerlei instanties, benaderen de media. Een groep moeders en echtgenoten trok naar Zajtseve net over de Oekraïense grens. Daar worden volgens Tsjoemakova's informatie rond de zeventig refuseniks gevangen gehouden in de kelder van het plaatselijk Huis van Cultuur.

De moeders en vrouwen kregen aan de rand van het dorp te horen, dat ze zonder toestemming van het militair commando hier niet hoorden te zijn, waarop ze op hun schreden moesten terugkeren. "Help ons om duidelijkheid te verkrijgen over het lot van onze gemobiliseerde mannen," smeken ze staand langs een snelweg in de camera, zo toont een YouTube-video.

Ook de vrouw van Michail Nosov sprak zich in een video uit over diens lot. "Hij heeft problemen met zijn gezondheid als gevolg van opgelopen hersenschade. Hij heeft geen medische keuring gekregen toen hij werd opgeroepen voor mobilisatie."

Ruim een week geleden kwam Nosov samen met een andere refusenik plotseling vrij. "Op medische gronden", zo heette het, ook al zijn veel refuseniks in de kelders er slechter aan toe dan hij. Of de door zijn vrouw gegenereerde publiciteit van invloed is geweest op zijn vrijlating is niet duidelijk. Nu bevindt hij zich in een ziekenhuis op een onbekende plek in Rusland.

Nosov heeft Tsjoemakova laten weten dat hij op korte termijn getuigenis wil afleggen van de misstanden in de kelders. Het gaat hem aan het hart dat de honderden lotgenoten nog altijd in kelders wegkwijnen. "Ik ga er alles aan doen om hen daar uit te krijgen en om de verantwoordelijke officieren voor het gerecht te krijgen."