Gaat Nederland Hongarije achterna? Dat land komt regelmatig in aanvaring met Brussel. Donderdag kreeg Hongarije 200 miljoen euro boete van het Europese Hof van Justitie voor schendingen van de EU-migratieregels.
Ook een aantal punten in het hoofdlijnenakkoord van het aanstaande kabinet staat haaks op Europese regels. Deskundigen maken zich zorgen, maar zeggen ook: lidstaten kunnen met veel wegkomen.
Als Nederland er gelijk met gestrekt been ingaat, zal er weinig geduld zijn vanuit Brussel.
"De opvatting van de coalitiepartijen lijkt: we moeten zo min mogelijk last hebben van Europese regels", zegt Ingrid Leijten, hoogleraar Nederlands en Europees staatsrecht. Over landbouw schrijven de partijen bijvoorbeeld "met lef alles op alles" te willen zetten om EU-richtlijnen aan te passen.
"Deze partijen lijken zelf te willen kiezen welke EU-verplichtingen ze het beste uitkomen", zegt John Morijn, bijzonder hoogleraar recht en politiek in de internationale betrekkingen (Rijksuniversiteit Groningen). Hij en Leijten denken dat sommige punten in het hoofdlijnenakkoord, zeker op migratiegebied, door de rechter zullen worden afgewezen. Ook het Sociaal en Cultureel Planbureau schrijft dat "de invoering van de tijdelijke asielcrisiswet en het inperken van de rechten van asielzoekers" mogelijk voor de rechter geen stand houden.
De coalitiepartijen willen daarom een uitzondering, een zogenoemde opt-out, van de Europese asielregels. Maar dat is volgens migratie-experts zo goed als onhaalbaar. Voor een opt-out moet een Europees verdrag gewijzigd worden, waar unanimiteit onder lidstaten voor is vereist. "En er is net een Europees akkoord over migratie, dat gaan landen niet opgeven", zegt Morijn.
'Boetes zijn peanuts'
Dan de EU-regels maar gewoon negeren? Veel lidstaten houden zich nu al niet aan alle richtlijnen, ook Nederland niet. Jarenlang verzwegen Nederlandse ambtenaren bewust informatie voor de Europese Commissie om zo veel mogelijk vissers te laten pulsvissen. Andere landen voldoen niet aan de Europese begrotingseisen. En bijvoorbeeld Portugal schendt regels voor biodiversiteit.
Een paar landen gaan een stap verder en kiezen heel bewust voor de confrontatie met Brussel. Zo voerde Polen onder de vorige regering beleid dat de onafhankelijkheid van de rechtsstaat aantastte. Het land stelde bovendien alle binnenlandse wetten boven Europese wetten. Kritiek vanuit Brussel hierop noemde de Poolse premier "chantage".
De Europese Commissie heeft als taak om deze opstandige lidstaten zich aan de regels te laten houden. Na een paar officiële waarschuwingen kan de Commissie naar het Europees Hof van Justitie stappen. De Commissie wint bijna al die zaken. Als een land de uitspraak niet opvolgt, kan de Commissie opnieuw naar de rechter. Die kan de lidstaat een boete opleggen.
Zo is Hongarije regelmatig door de Europese Commissie berispt voor schendingen van de rechtsstaat. Maar meestal neemt Hongarije de berispingen en boetes voor lief. "Vaak zijn de bedragen peanuts voor een groot land", zegt Morijn. "Een miljoen euro per dag."
Als je als Commissie iets gedaan wilt krijgen van lidstaten, moet je niet je hand overspelen.
Jarenlang kwam Hongarije weg met zeer streng migratiebeleid dat op sommige punten - zoals het vasthouden van asielzoekers in detentiekampen - inging tegen EU-recht. Premier Viktor Orbán wist boetes vaak te voorkomen door de uitspraken van het Europese Hof heel letterlijk op te volgen, terwijl hij ondertussen "de geest van de uitspraak negeerde", zegt Morijn.
Nederland laat het tot nu toe zelden zo ver komen. Morijn: "Bij het pulsvissen was het dreigen met een stap naar de rechter genoeg voor een koerswijziging."
Eisen stellen aan subsidies
Sowieso kiest de Europese Commissie niet snel voor de juridische weg. "Lang was de EU vooral een economisch project", zegt Leijten. "Het gaat ook steeds meer om waarden, maar op dat gebied zie je nog terughoudendheid. Als je als Commissie iets gedaan wilt krijgen van lidstaten, moet je niet je hand overspelen."
Bovendien is er een effectiever middel om lastige landen in de pas te laten lopen: eisen stellen aan het krijgen van vele miljarden EU-subsidies. Morijn: "Aan het coronaherstelfonds koppelde de Commissie bijvoorbeeld allerlei macro-economische doelen. Hongarije en Polen kregen aanvankelijk geen geld omdat hun economische groei in gevaar kwam door corruptie en het gebrek aan een onafhankelijke rechtsstaat."
'Verstandige stemmen sterk genoeg'
Leijten denkt niet dat het nieuwe Nederlandse kabinet waarschuwingen van de Commissie en zeker geen uitspraken van rechters zal gaan negeren. "We zullen op sommige punten uit de bocht vliegen, maar ik hoop dat de tegenmachten en de verstandige stemmen in ons land sterk en luid genoeg zijn."
Maar als het kabinet de randen van Europese wetten gaat opzoeken of er nét overheen gaat, kan de Europese Commissie weinig doen. "Het is voor Brussel lastig om op te treden als Nederland zich matig aan de geest van de wet houdt", zegt Morijn.
Daarentegen verwacht Morijn dat koppig de confrontatie zoeken met Brussel in een poging EU-regels naar je hand te zetten, averechts kan uitpakken. "Als Nederland er gelijk met gestrekt been ingaat, zal er veel minder geduld vanuit de Commissie zijn. Als je bewust landbouwregels overtreedt en je toon is compromisloos, gaat de Commissie sneller over tot een klacht bij het Hof van Justitie."
Demissionair premier Mark Rutte zei er vorige maand dit over: "Je kunt wel vergeten dat ze allemaal doen wat je zegt als je met de vuist op tafel slaat. No way!"
