Met de Russische invasie in Oekraïne brak ook een cultuuroorlog uit

• Joey Frankhuisen

  Redacteur online

"In Russische films die ik keek toen ik jong was, werden Oekraïners altijd neergezet als domme, arme boeren die ongezond aten en wodka dronken. Nooit was te zien dat we ook goede wetenschappers en kunstenaars hadden", vertelt Uliana Boen (35) uit West-Oekraïne.

Dat de Russen jarenlang een stereotiep beeld van Oekraïners hebben geschetst, is iets wat veel Oekraïners inmiddels herkennen. Na de onafhankelijkheid van Oekraïne in 1991 bleef het Russisch, de taal van de Sovjet-Unie, de voertaal voor een groot deel van de Oekraïense bevolking. In het oosten en zuiden van het land werd vaak meer Russisch dan Oekraïens gesproken.

Films, televisieprogramma's en boeken uit het buurland bleven populair. Maar sinds de annexatie van de Krim in 2014, en nog meer na de Russische invasie in 2022, nemen Oekraïners hun relatie met de Russische cultuur onder de loep.

Poesjkin van zijn sokkel

Zo werden tientallen standbeelden van Poesjkin, volgens velen de grootste Russische dichter aller tijden, van hun sokkel verwijderd. Literaire commissies buigen zich over de vraag welke schrijver deugt en welke niet. Zo is de Sovjet-dissident Boelgakov - geboren en getogen in Kyiv, maar hij noemde het Oekraïens een primitieve taal - onderwerp van discussie.

"Het is belangrijk om te laten zien dat Oekraïne en Rusland verschillende culturen hebben", meent Boen, die sinds 2010 in Nederland woont. En dus richtte ze na de invasie in 2022 VATAHA op, een stichting die Oekraïense kunst en cultuur promoot in Nederland. "Oekraïners moeten trots zijn op hun identiteit en niet vermoord worden omdat ze hun cultuur uitdragen."

Nooit een echte staat

Oekraïne beschuldigt Rusland al langer van het doelbewust vernietigen van de Oekraïense cultuur. VN-organisatie Unesco houdt een lijst bij van Oekraïense culturele locaties die tijdens de oorlog beschadigd zijn geraakt door Russisch vuur. Voorbeelden zijn kerken, musea en bibliotheken. Eind augustus stond de teller op 435.

Het ontkennen van het bestaan van een onafhankelijke Oekraïense cultuur en identiteit is een essentieel onderdeel van de Russische oorlog. Twee dagen voor de invasie in 2022 zette president Poetin in een toespraak van een uur zijn versie van de Russisch-Oekraïense geschiedenis uiteen. Daarin stelde hij dat Oekraïne nooit een echte staat is geweest en dat het land "een onlosmakelijk onderdeel is van de Russische geschiedenis, cultuur en spiritualiteit".

'Derussificatie'

De annexatie van de Krim zette al veel Oekraïners aan het denken, maar sinds 2022 wordt de discussie over de invloed van de Russische cultuur in Oekraïne breed gevoerd. De Oekraïense cultuur moet worden uitgelicht, en alles wat Russisch is moet verdwijnen.

In de Oekraïense politiek wordt op het hoogste niveau gesproken over 'dekolonisatie' en 'derussificatie'. Het parlement neemt wet na wet aan waarmee de invloed van de Russische cultuur in Oekraïne aan banden wordt gelegd.

In 2022 deed de overheid al alle Russische literatuur van de afgelopen dertig jaar in de ban. Later kwam daar een totaalverbod op de import van boeken uit Rusland en Belarus bij.

"Sommige Oekraïners zagen zelf ook de Russische cultuur als superieur aan de Oekraïense", vertelt Anastasiia Omelianioek vanuit Kyiv. Ze is antropoloog en is onder meer gespecialiseerd in dekolonisatie in Oekraïne.

Oorsprong in de Sovjet-Unie

Volgens Omelianioek ligt de oorsprong daarvan in de Sovjet-Unie. "De Russische cultuur werd toen opgelegd, en dit werd weerspiegeld in films en literatuur. De Sovjet-Unie vertrouwde op het idee dat de Sovjetmens Russisch was. Kennis en kunst die als progressief en intellectueel beschouwd werden, moesten in het Russisch geproduceerd worden. Andere culturen werden neergezet als simpel en primitief. Dat soort ideeën bleven bestaan na de val van de Sovjet-Unie."

"Inmiddels snappen mensen dat dat niet oké was", ziet Omelianioek. Op Oekraïense nieuws- en YouTube-kanalen worden lijsten voorbeelden van populaire Russische films gegeven waarin een stereotiep beeld van Oekraïners zou worden geschetst. Oekraïners waren dom en simpel, of vaak nazi's of collaborateurs. Een woord dat steeds terugkomt is 'khokhol': een neerbuigende term voor Oekraïners. Die beeldvorming in films en literatuur heeft de Russische bevolking voorbereid op de oorlog, concluderen de journalisten.

Land in oorlog

Volgens André Gerrits, hoogleraar internationale studies en emeritus hoogleraar Russische geschiedenis en politiek, passen de Oekraïense sentimenten bij een land in oorlog. "Als je wordt binnengevallen door een land, wil je alles wat met dat land te maken heeft uitbannen. De Russen hebben oorlogsmisdaden begaan. Dat roept natuurlijk dit soort sentimenten op."

Gerrits heeft begrip voor de derussificatie-campagne, maar brengt ook nuance aan. "Er bestaat wel degelijk een eigen Oekraïense identiteit, maar die is historisch gezien verweven met Rusland. Dat Russische element moet nu helemaal verdwijnen om de Oekraïense identiteit te versterken."

Belangrijk politiek doel

"De Sovjet-Unie was geen simpel koloniaal rijk", vervolgt Gerrits. "Oekraïne had een waardige plaats en was het centrum van de zware industrie. Er zaten zeker elementen van koloniale overheersing in, maar Oekraïne had echt een plek. Daarin verschilt het van bijvoorbeeld het Britse koloniale rijk."

Daarnaast dient de derussificatie-campagne ook een belangrijk politiek doel, stelt Gerrits. "In een oorlog moeten burgers overtuigd worden om te vechten. Dat kan alleen als je het idee hebt dat je vecht voor een land met een identiteit die het waard is om te verdedigen."