Rusland aan verliezende hand in energie-oorlog

• Rob Koster

  Economieverslaggever

De oorlog in Oekraïne wordt niet alleen op het slagveld gevoerd. De economische voorbereiding begon lang voor het eerste schot viel. Door regelmatig de gastoevoer te verminderen of tijdelijk te stoppen, veroorzaakte de Russische president Poetin een energiecrisis in Europa. Maar een jaar nadat Russische troepen de grens met Oekraïne overstaken, lijkt hij in de energie-oorlog aan de verliezende hand.

Dreigende tekorten stuwden de gasprijs en daarmee ook de elektriciteitsprijs in 2022 naar recordhoogtes. Schommelde de inkoopprijs van gas op de Amsterdamse TTF-markt in 2021 nog rond de 20 euro, in augustus vorig jaar lag die ruim boven de 300 euro per megawattuur. Inmiddels neemt Europa afscheid van Russisch gas en ligt de prijs weer onder de 50 euro.

Overal in Europa werden burgers en bedrijven vorig jaar getroffen door hoge energieprijzen. Overheden werden gedwongen bij te springen in de energierekening van huishoudens. De energie-intensieve industrie verminderde de productie of moest zelfs helemaal dicht. Zo ging de aluminiumfabriek in Delfzijl failliet.

De energie-oorlog is door Rusland zorgvuldig voorbereid. Zo liet Gazprom al in 2021 na om het eigen deel van de gasopslag in het Nederlandse Bergermeer te vullen. Doordat de opslagen slecht gevuld waren, had het dichtdraaien van de gastoevoer nog meer effect. Terwijl Rusland de aanvoer verminderde, steeg de prijs en stroomden tientallen miljarden euro's naar de Russische staatskas.

Het duurde even voor Europa een antwoord had op de chantage door het Kremlin. Inmiddels is de hoeveelheid Russisch gas die naar Europa vloeit met driekwart verminderd en mag er geen olie en diesel meer per schip worden aangeleverd. Bovendien geldt er een prijsplafond, waardoor ook de export naar andere werelddelen voor Rusland ingewikkelder en minder lucratief wordt.

Grote veranderingen wereldwijde energiemarkt

De effecten van de oorlog op de energiemarkt zijn enorm. Waar gas in Europa vooral een regionale markt was met pijpleidingen, is het nu net als olie een wereldwijde markt aan het worden. Het gas komt voor een groot deel in vloeibare vorm (lng) met tankers uit Amerika en Qatar en zal vanwege het omzetten altijd een hogere kostprijs hebben dan het aardgas uit Groningen of Rusland.

Nederland breidde in recordtempo de capaciteit uit om vloeibaar gas in te nemen, met behulp van onder meer een drijvende terminal in de Eemshaven. Het lng was beschikbaar omdat Europa afgelopen jaar profiteerde van de overname van Chinese importcontracten. Dat kon doordat de Chinese economie vanwege corona op een laag pitje stond.

"Ongeveer de helft van de lng-tankers die naar Europa voeren, was oorspronkelijk op weg naar China", zei de nieuwe topman van Shell, Wael Sawan, op de presentatie van de jaarcijfers begin februari. Shell is een van de grootste handelaren in vloeibaar gas ter wereld.

Zodra de vraag in China stijgt, kan er opnieuw een tekort ontstaan. De VS, Qatar en Australië schroeven weliswaar de productie op, maar het duurt nog een paar jaar voor de nieuwe lng-fabrieken klaar zijn. "Europa is nog niet uit de problemen", denkt Sawan.

Omdat Europa de hoofdprijs kan betalen is er een tekort in India, Pakistan en Bangladesh. Voor deze landen wordt lng te duur en neemt het gebruik van kolen fors toe.

China gaat prijs Russisch gas bepalen

Als het aan Poetin ligt, moet het Russische gas uiteindelijk een weg vinden naar China, maar het gaat jaren duren voordat de pijpleidingen hiervoor gereed zijn. Bovendien bepaalt China dan waarschijnlijk de prijs. Ook kan Rusland geen gebruik meer maken van de kennis van Europese bedrijven als Shell en BP voor de exploitatie van de gasvelden.

De kans dat Europa na een einde van de oorlog weer Russisch aardgas wil, lijkt nihil. De mysterieuze explosies in de gaspijpleidingen Nord Stream 1 en 2 maken het herstel van grootschalige import ook technisch ingewikkeld.

Russische energie-inkomsten dalen

De nauwkeurig geplande Russische energie-oorlog lijkt zich daarom nu tegen Poetin te keren. Minder inkomsten uit olie en gas zullen Rusland de komende jaren pijn doen, is de verwachting. "Er komt nog een beetje gas via Oekraïne naar Europa en wat lng, maar de grote bulk via Duitsland is voorbij", zegt Jilles van den Beukel, energiedeskundige verbonden aan The Hague Center for Strategic Studies. "De trend is dalende en de export naar Europa keert niet meer terug is de verwachting."

Rusland verdient ook minder aan olie-export. Er mag geen olie en diesel uit Rusland met tankers Europa in en er geldt een prijsplafond van de G7-landen voor de rest van de wereld. Russische olie gaat onder meer naar India en Turkije maar voor een veel lagere prijs. "Rusland wordt gedwongen een vat ruwe olie voor rond de 30 dollar onder de wereldprijs te verkopen", ziet Van den Beukel.

Europa verbruikt meer diesel dan het produceert en importeerde een groot deel hiervan uit Rusland. Afgelopen maanden is er voorafgaand aan het importverbod flink gehamsterd door zowel de overheid als commerciële marktpartijen. Komende maanden moet blijken of er elders op de wereld genoeg diesel beschikbaar is om die uit Rusland te vervangen.

Ondertussen kunnen er nog altijd Russische olieproducten op de Europese markt terechtkomen. Diesel gemaakt van Russische olie, geraffineerd in Turkije, India of het Midden-Oosten kan naar Europa geëxporteerd worden. Ook in Rusland geraffineerde diesel kan vermengd worden met diesel uit andere landen om zo het importverbod te omzeilen.

Het openlaten van die mogelijkheid in het sanctiepakket is misschien wel een bewuste keuze, denkt Van den Beukel: "Overheden proberen een balans te vinden. Rusland moet minder verdienen maar het volume aan Russische olie moet ook weer niet zo ver dalen dat het leidt tot een wereldwijde prijsexplosie."

Ook al is Rusland in de energie-oorlog aan de verliezende hand, dat betekent niet dat er geen geld meer is om de oorlog in Oekraïne voort te zetten, zegt Van den Beukel: "Je moet niet verwachten dat Rusland daarom zal stoppen. Het heeft flinke financiële reserves opgebouwd en kan dit nog heel lang volhouden."