Recordaantal vogels met vogelgriep besmet, hoe moet het verder met dit virus?

• Maartje Geels

  redacteur Online

Een jonge zwaan die ongecontroleerde bewegingen met zijn kop maakt en een jonge grauwe gans die zittend in het gras verloren heen en weer schudt. Wie aan vogelgriep denkt, denkt waarschijnlijk aan kippen in de pluimveehouderij die worden afgemaakt. Maar ook wilde vogels worden op grote schaal besmet met het virus. En dat is potentieel ook slecht nieuws voor mensen, zeggen deskundigen.

Sinds oktober 2021 kampt Europa met de grootste uitbraak van vogelgriep ooit, blijkt uit recente Europese cijfers. In de Europese pluimveehouderij werden zo'n 2.500 uitbraken geregistreerd en bij wilde vogels werd het virus zo'n 3000 keer vastgesteld. Even zorgwekkend is het volgens de Europese gezondheidsdienst ECDC dat het virus over 37 Europese landen was verspreid.

Daar komt bij dat het vogelgriepvirus ook bij zoogdieren is vastgesteld. Zo werd in de zomer van 2022 in Canada een zwarte beer met het vogelgriepvirus gevonden en werden vorig jaar in Nederland onder meer een besmette bunzing en vos gevonden. En dat zijn geen uitzonderingen.

Van kip naar trekvogel naar kip

Thijs Kuiken, viroloog bij het Erasmus Medisch Centrum, is een van de deskundigen die waarschuwen voor de gevaren van de vogelgriep. Dat doet hij niet, zegt hij, omdat er sinds de coronapandemie meer aandacht voor virusuitbraken is. De uitbraak die we nu onder pluimvee en wilde vogels zien, is simpelweg veel groter dan vorige uitbraken van vogelgriep.

Maar waar hebben we het over als we over een 'uitbraak van vogelgriep' spreken? Vogelgriep is een verzamelnaam voor verschillende varianten van griepvirussen bij vogels. De meeste van deze varianten zijn mild van aard, maar die kunnen wel muteren tot een ernstige, ziekmakende variant. Zo'n variant gaat sinds oktober 2021 rond in Europa.

Wilde trekvogels nemen het virus mee en besmetten zo vogels 'op de grond'. Dat kunnen watervogels zijn, maar ook pluimvee. "De huidige variant heeft zich goed aangepast en gaat met vogels de wereld rond", licht Kuiken toe. Eten zoogdieren een besmette vogel, dan kunnen zij ook ziek worden.

Tot dusver hebben we alleen nog zoogdieren via die route besmet zien raken, zegt viroloog Kuiken. Het lijkt er vooralsnog niet op dat zoogdieren het virus aan elkaar overdragen, maar helemaal zeker weten we dat niet. "Tegelijkertijd hebben we nu honderd gevallen in de Verenigde Staten geteld, bij dertien soorten zoogdieren. Dat is heel veel", aldus Kuiken.

Al eerder bij mensen gezien

Hoogleraar virologie Wim van der Poel (Wageningen University & Research) deelt die zorgen. "We hebben te maken met een virus dat blijft circuleren. En daarmee hebben we een blijvend risico dat er varianten opduiken die ook infectueus zijn voor mensen."

Elke keer dat een virus 'overspringt', is er kans op mutatie. Raken meer dieren besmet, dan is er een groter aantal mutaties. En hoe meer mutaties, hoe groter de kans dat er een variant ontstaat die ook voor mensen besmettelijk is.

Dat gebeurde al eerder. Kuiken: "We hebben in 2003 in Nederland gezien dat het van mens op mens over ging, dat ging weer om een andere variant. Mensen die op pluimveebedrijven werkten, droegen het griepvirus toen thuis over aan hun huisgenoten."

De vogelgriep die nu in Nederland rondgaat, een ernstige variant, is al bij mensen vastgesteld, zegt Kuiken. "Het gaat bijna altijd om mensen die op pluimveebedrijven ruimen." Het virus wordt bij hen in de neusholte gevonden.

De besmettingen in 2003 zijn niet op grote schaal verspreid onder mensen, mede doordat besmette personen op tijd in isolatie gingen. Maar dat was volgens Kuiken meer geluk dan wijsheid. "Eigenlijk balanceren we op een koord. Het kan echt een keer misgaan, tot het punt waarop mensen elkaar wel actief onderling besmetten". Een volgende pandemie is dan niet ondenkbaar. Onderzoekers vermoeden bijvoorbeeld dat de Spaanse griep via vogels bij mensen terechtgekomen is.

'Permanente pandemische dreiging'

De Wageningen Universiteit waar Van Der Poel aan verbonden is doet veel onderzoek naar vogelgriep. Deels bestaat zulk onderzoek uit sequencing. Daarbij wordt de genetische opmaak van het virus bekeken, waardoor nieuwe varianten kunnen worden opgespoord, zoals ook gebeurt bij het coronavirus. Resultaten van zulke onderzoeken zijn tot nu toe meegevallen, zegt Van Der Poel.

"Het risico is nu niet groot, maar als vogelgriep blijft circuleren, kunnen we in een situatie komen waarbij het virus van zoogdier naar mens gaat, of dat het zich tussen mensen onderling verspreidt", stelt Van Der Poel.

Ook viroloog Marion Koopmans waarschuwde begin vorig jaar in Buitenhof voor vogelgriep. Zij sprak van een "een permanente pandemische dreiging". "We hebben uit het verleden meerdere voorbeelden van pandemieën die uit griepvirussen zijn ontstaan. Daar moet je scherp op zijn".

Op korte termijn, zeggen de deskundigen, zou pluimvee gevaccineerd kunnen worden. Wageningen Bioveterinary Research (WBVR) onderzoekt in opdracht van het ministerie van Landbouw momenteel drie vaccins.

"Er is een grote roep om vaccinatie, maar het is niet zo dat er een ideaal vaccin is dat volledig beschermt", zegt hoogleraar Van Der Poel. Dat heeft enerzijds te maken met de kwaliteit van het vaccin, maar ook met hoe het toegediend wordt. "Je wil liever dat een vaccin via de lucht kan worden verspreid, dan dat je dieren stuk voor stuk moet inenten. Maar zulke ideale vaccins hebben we nog niet".

Kuiken: "Onze aanpak is nu er simpelweg op vertrouwen dat zo'n verandering van het virus niet zal gebeuren. Maar we maken de kans dat het gebeurt groter, bijvoorbeeld door in grote stallen duizenden kippen bij elkaar te houden".

De twee deskundigen pleiten voor vaccins, maar ook voor een andere manier van pluimveehouden. Van Der Poel: "We zouden in die zin door corona gewaarschuwd moeten zijn. Influenza is een kandidaat voor een volgende pandemie."