In het spoor van de Buk

Het strafrechtelijk onderzoek naar de ramp met MH17 is nog in volle gang. Het meest waarschijnlijke scenario is dat het vliegtuig uit de lucht is geschoten door een Buk-raket. Zelfs Russische onderzoekers trokken onlangs die conclusie.

Justitie zoekt daarom getuigen die de lanceerinstallatie van die raket hebben gezien in de dagen voor en na de ramp. Die getuigen zijn talrijk. De dieplader met de installatie is te zien op veel foto's en video's en komt terug in getuigenverklaringen.

Verslaggever Gert-Jan Dennekamp volgde samen met Volkskrantverslaggever Bert Lanting het spoor van de Buk van Donetsk naar Severnoje.

(Voor applezers, bekijk hier een visualisatie van het spoor van de Buk)

050-4714180, het telefoonnummer staat in grote cijfers rechts van de metalen poort van het bouwbedrijf in Donetsk. De zaak zelf lijkt verlaten. Direct achter de poort opvallende militaire versterkingen: witte zandzakken in een vierkant opgestapeld. Als we aan de overkant van de weg een foto willen maken, stopt er plotseling een auto, twee mannen rennen schreeuwend naar ons toe. We zeggen dat we journalisten zijn. "Ah buitenlanders! Amerikaanse spionnen!", reageren ze.

De man ramt op de metalen deur naast de poort. Een militair in camouflage doet open, in zijn hand een kalasjnikov. Achter hem staat een tweede gewapende man. We mogen geen militaire objecten filmen, zeggen ze en ze dwingen ons de opnames te wissen.

050-4714180, hetzelfde nummer stond ook op de dieplader die op de ochtend van 17 juli een Buk-raketsysteem door Oost-Oekraïne reed. De vrachtwagen is volgens de eigenaar van het bouwbedrijf gestolen. Zijn bedrijf blijkt nu een militaire basis van de pro-Russische separatisten.

Anonieme getuigen

Hier op dit industrieterrein, niet ver van het centrum van Donetsk, begint onze zoektocht naar de Buk. Een spoor dat ook door het internationale onderzoeksteam (JIT) onder leiding van Nederland wordt nagegaan. Het JIT riep in een recente video getuigen op zich te melden. Volgens de onderzoekers duiden afgeluisterde telefoongesprekken en foto's erop dat de rebellen over een Buk-raket beschikten en dat de installatie na de ramp naar Rusland werd gebracht.

De afgeluisterde gesprekken werden de dag na de ramp ook al door de Oekraïense veiligheidsdienst gepubliceerd. In die gesprekken wordt tussen rebellen gesproken over het transport van een Buk naar Pervomajsk, zo'n 90 kilometer ten oosten van Donetsk. Volgens de Nederlandse justitie zijn die gesprekken uit en te na onderzocht en zijn ze authentiek.

Wij volgen dit spoor en vinden inderdaad getuigen die het transport van de Buk hebben gezien. Ze beschrijven het geluid van een lancering en sommigen hebben de raket gezien. Ze willen allemaal anoniem blijven. Ze zijn bang omdat ze met hun getuigenissen de rebellen aanwijzen als daders.

De route van de Buk

In de afgeluisterde gesprekken wordt afgesproken bij 'Motel', een parkeerplaats niet ver van een militaire basis van 'bataljon Vostok'. Op de ochtend van de 17de juli wordt de vrachtwagen daar ook gefotografeerd. De maker van die foto zegt tegen de NOS dat hij rond 10.00 uur langsreed, zo'n 50 minuten na het afgeluisterde telefoongesprek.

Aan het eind van de ochtend wordt het konvooi gefotografeerd in Zoegres en daarna bijna 25 kilometer verderop bij een pompstation in Torez. Daar zegt een jongen dat hij inderdaad de Buk heeft gezien. Als zijn vrienden erbij komen staan, verandert hij zijn verhaal. "Ach, ik weet het niet, ik heb geen verstand van militair materieel."

Zo'n 15 kilometer verder wordt de Buk opnieuw vastgelegd. De installatie is dan van de vrachtwagen geladen en rijdt zelfstandig in de richting van Pervomajsk. Journalisten van persbureau AP hebben de Buk hier ook gezien en nog voor het neerhalen van vlucht MH17 hebben ze het verhaal gepubliceerd.

Strategische heuvel

Ongeveer halverwege onze rit, ter hoogte van Pervomajsk, wordt de route versperd door betonblokken. Langs de weg staat een metalen container, binnen brandt een houtkachel. Nu het front is opgeschoven naar het zuiden bewaakt een eenzame rebel wat er van de post over is.

Sinds augustus vorig jaar vecht Sergej hier. Hij en de andere mannen waren verantwoordelijk voor de bevoorrading van de strijders op de heuvel verderop. De bijna 300 meter hoge heuvel Saoer Mogila is in de verre omgeving te zien. Wie deze heuvel controleert, beheerst het omliggende land.

In de dagen voor 17 juli worden hier door de rebellen enkele Oekraïense gevechtsvliegtuigen uit de lucht geschoten. Uit de afgeluisterde gesprekken blijkt dat de rebellen zuchten onder de Oekraïense overmacht in de lucht. De komst van Buk-luchtafweergeschut zou daar een einde aan moeten maken.

Sergej zegt dat de rebellen de strijd hebben gewonnen dankzij de hulp van Rusland. Zonder de steun van Russische artillerie en militairen was het nooit gelukt. De mijnwerkers hier kunnen alleen maar drinken, zegt hij. Hij arriveerde pas bij deze eenheid na het neerschieten van de MH17. Maar, zegt hij, een Buk hebben we nooit gehad.

Rookpluim

Toch is Pervomajsk volgens sommige analyses de plek waar de Buk zou zijn afgeschoten. Al op de dag van de ramp werd op Twitter een foto gepubliceerd van een rookpluim.

Die witte pluim zou naar deze plaats wijzen. Op satellietfoto's is ook te zien hoe het graanveld hier rond die tijd in brand zou hebben gestaan. Op basis van de originele foto’s en een gesprek met de maker komt RTL Nieuws ook tot die conclusie.

In de nabijgelegen stad Torez ontmoeten we een man. Ook hij heeft een rookpluim gezien en als hij deze beschrijft, wijst hij in zuidoostelijke richting. Het was geen rechte lijn, zegt hij, de pluim werd onderbroken door de wolken.

Het land stond in brand

Op de plek waar de Buk zou hebben gestaan, is de rand van het veld omgeploegd. Vier boeren rijden verderop. Aan de mogelijke kant van de Buk komen ze niet. Dat is veel te gevaarlijk. Daar liggen mijnen en niet-ontplofte munitie, zeggen ze.

Zij bevestigen dat op de 17de juli het veld in brand heeft gestaan. Aan het einde van die dag werden ze door hun baas opgeroepen om het veld om te ploegen om te voorkomen dat het hele veld zou afbranden. Ze zeggen dat ze niet weten hoe de brand is ontstaan.

Het veld ligt langs een zandweg naar Krasnaja Oktjabr, niet meer dan een paar huizen aan een modderige zandweg. Als het regent, is het dorp alleen met een terreinwagen (of een tank) te bereiken. Een verslaggever van persbureau Reuters heeft hier mensen gesproken die de raket hebben gezien. Ze kunnen zelfs de plek aanwijzen waar deze zou hebben gestaan.

Maar als wij er komen, ontkent bijna iedereen die we spreken iets te weten van een raket. De man die door Reuters wordt aangehaald, ontkent tegenover ons dat hij ooit zoiets heeft gezegd. Alleen een dronken man vertelt over een raket, maar hij was die dag niet in het dorp. Hij werkte verderop op het land. Hij beschrijft het spoor van een raket.

Als we de volgende dag weer bij de controlepost in Pervomajsk komen, staat er een andere rebel. Hij was hier in juli en hij ontkent dat er een Buk in het gebied is geweest. Hij kent wel een rebel met de bijnaam Boerjatik. Boerjatik is volgens de Oekraïense veiligheidsdienst een van de mannen die in het afgeluisterde telefoongesprek het Buk-transport bespreken. Hij krijgt de aanwijzing om de installatie naar Pervomajsk te brengen. Volgens de rebel heeft Boerjatik hier op verschillende plaatsen in het zuiden gevochten. Ook op deze plek.

Enorm lawaai

In Pervomajsk, op maar enkele honderden meters van de controlepost, spreken we enkele getuigen die vlak voor het neerhalen van vlucht MH17 een vreemd geluid hebben gehoord. Het was een enorm lawaai, dat ze slecht kunnen beschrijven en daarna ook nooit meer hebben gehoord. Sommigen beschrijven het spoor van een raket. Een vrouw zegt dat de raket niet in een rechte lijn vloog, maar eerst leek te zwabberen. Weer een andere getuige beschrijft dat ze een rode raket heeft gezien. Maar geen enkele getuige wijst naar de controlepost ten westen van het dorp. Ze wijzen allemaal naar het zuidoosten.

Een 40-jarige vrouw zag een rode raket. Ze was die middag in de tuin aardappels aan het rooien met haar moeder. Zij beschrijft het geluid dat ze hoorde en daarna een enorme knal. Kort daarna belden kennissen dat een passagiersvliegtuig was neergehaald. Ze zag een witte streep. Niet vanaf de controlepost verderop, maar meer naar het zuiden en ze wijst in de richting van het volgende dorp, Stepanovka.

Wat verderop speelt een 5-jarig meisje op straat. Haar moeder kijkt toe. Ook zij was buiten toen ze de knal hoorde. Ze aarzelt of ze wil vertellen wat er die dag is gebeurd, maar dan beschrijft ook zij de lancering van een raket. Ook volgens haar is die vanuit het zuiden afgeschoten. Ze wijst naar de heuvel. Volgens haar controleerde het Oekraïense leger toen Saoer Mogila. De rebellen spreken dat tegen.

Zwabberen

De dag erna spreken we twee andere getuigen in Pervomajsk. Een van hen vertelt ook over een geluid dat ze niet eerder had gehoord. Het was geen knal maar iets anders en ze wijst naar het zuiden, in de richting van Stepanovka. Een rookspoor was zichtbaar, de raket heeft ze niet gezien. Een andere getuige vult aan, ook zij heeft de raket gezien. Hij zwabberde eerst een beetje. Het was een enorm lawaai. Een buurman liet zich van schrik plat op straat vallen omdat hij dacht dat het dorp beschoten werd. Beiden zijn zeker, het spoor was zichtbaar in het zuidoosten. Al wijst de een iets meer naar rechts en de ander iets meer naar links.

Het is opvallend dat ook Russische media direct na het neerhalen van vlucht MH17 getuigen citeren die een raket hebben gezien. In het bericht wordt dan nog gezegd dat volgens de rebellen een Oekraïens militair transportvliegtuig, een AN26, is neergehaald. Ook de militaire leider van de rebellen Igor Strelkov twittert daarover.

In het dorp zijn er ook nog genoeg getuigen te vinden die met grote stelligheid beweren dat vlucht MH17 door Oekraïense gevechtsvliegtuigen is neergehaald. Meerdere mensen zeggen die dag twee gevechtsvliegtuigen te hebben gezien. Bijna alle getuigen kunnen verhalen vertellen over het lawaai van de straaljagers. De stad Snizjnoje werd een paar dagen eerder aangevallen door het leger. Op de 16de juli werden nog twee gevechtsvliegtuigen in deze omgeving neergehaald. Twee jongens in Pervomajsk zeggen dat ze dat gezien hebben. Ze wijzen naar het zuiden: uit die richting kwamen de raketten.

De grens met Rusland

De Buk wordt volgens het internationaal onderzoeksteam voor het eerst gezien in Severnoje aan de grens met Rusland en mogelijk heeft het konvooi via de route ook weer het land verlaten. Een slingerende slechte weg brengt ons naar Severnoje. De route lijkt voor de dieplader met Buk niet begaanbaar. Tot twee keer toe passeren we een laag viaduct. De weg is vol kuilen en gaten. Volgens onze chauffeur moeten er nog andere routes zijn.

Aan de rand van het dorp is de grens met Rusland. Een zandpad verbindt de twee landen. Een ijzeren container, een pantservoertuig en een touw over de weg markeren de grens. Op internet is een filmpje te zien hoe mensen in het centrum van het dorpje drie dagen voor de fatale vlucht van MH17 het neerhalen van een vliegtuig filmen. Volgens het Oekraïense leger wordt de Antonov vanaf Russisch grondgebied neergehaald, mogelijk door een Buk.

Als we nog maar kort in het dorp zijn, worden we aangesproken door militairen. Of we wel weten dat we hier niet mogen zijn. Even later komt hun commandant in een witte Lada onze papieren controleren. Hij wijst de straat uit. Daar, zo'n 100 meter verderop, is de grens met Rusland, zegt hij. En buitenlanders zijn hier niet welkom.

We rijden het dorp weer uit. Een auto blijft ons volgen tot we Severnoje ook inderdaad hebben verlaten.