Het Russische staatsgasbedrijf Gazprom zit in de problemen. Na twee decennia aan miljardenwinsten boekte het bedrijf over 2023 een recordverlies van maar liefst 6,2 miljard euro. Het is het gevolg van het tempo waarin Europa zonder goedkoop Russisch aardgas kan. Voor de Russische president Vladimir Poetin dreigt een belangrijke inkomenstenbron zo te veranderen in een kostenpost.
Het slechte nieuws blijft zich deze weken opstapelen voor wat tot voor kort gold als een parel in de kroon van de Russische economie. Naast een recordverlies kreeg Gazprom in 2023 ook een historische terugval in de gasproductie voor de kiezen, bleek deze week. Een rapport waartoe het Russische bedrijf zelf de opdracht gaf, concludeert dat het minstens tien jaar gaat duren voordat Gazprom het verlies van de Europese afzetmarkt te boven is.
Apocalyptische winter
"Gazprom is en blijft een reusachtig bedrijf", zegt Vladimir Milov tegen Nieuwsuur. Milov was tot 2002 kort onderminister van Energie onder Poetin, nam ontslag, ging in de oppositie en moest vervolgens Rusland ontvluchten. "Maar de jaren dat Gazprom de belangrijkste bijdrage aan de staatsinkomsten en daarmee de oorlogskas leverde, lijken voorbij."
Volgens Milov kan Poetin zich de malaise bij het bedrijf zichzelf aanrekenen. "Poetin zette Gazprom in als wapen om Europa te verdelen. Hij dacht dat de EU niet zonder Russisch gas zou kunnen, maar hij heeft zich lelijk vergist."
Hoe anders zag de wereld er twee jaar geleden uit: met de winter op komst bracht Gazprom in 2022 een dreigend en pesterig reclamespotje uit. Daarin is te zien hoe het bedrijf de gaskraan naar Europa volledig dichtdraait, waarna een haast apocalyptische winter het continent met sneeuw en ijs bedekt.
"Een schoolvoorbeeld van hoogmoed", zegt Ruslandkenner Hubert Smeets. "De boodschap is duidelijk: als de EU niet luistert naar Moskou en solidair blijft met Oekraïne, zitten inwoners in Europa in de kou."
Bekijk hier het filmpje:
Toch was het Russische zelfvertrouwen niet helemaal uit de lucht gegrepen. Via een leidingennetwerk dat zich uitstrekt over het hele continent, was Gazprom begin 2022 nog goed voor 40 procent van de Europese gasvoorziening.
Onder Poetin wist het bedrijf westerse landen aan zich te binden met langetermijncontracten voor relatief goedkoop gas. Europese politici lobbyden actief voor het Russische bedrijf. Ook Nederland onderhield warme banden.
Shell, Gasunie en de Rijksoverheid zagen in Russisch gas een alternatief voor het Groninger gas en investeerden flink in controversiële pijplijnprojecten als Nord Stream 1 en 2. Voormalig werknemers uit de Nederlandse gassector kregen topfuncties bij Gazprom, dat op zijn beurt belangrijke hoofdkantoren in Nederland opende.
'Functionele samenwerking'
Zelfs het neerhalen van vlucht MH17 in 2014 zorgde maar heel even voor het bekoelen van de relaties. Toenmalig Shell-baas Ben van Beurden stond datzelfde jaar alweer bij het Kremlin op de stoep. Een jaar later herstartte Nederland een energiewerkgroep, waarin Shell en Gazprom samen met de ministeries overlegden over gezamenlijke energieprojecten. "We hebben een functionele samenwerking en dialoog met Rusland waar dat nodig is, en daarvan is het energiebeleid een voorbeeld", verdedigde premier Mark Rutte zich begin 2021 tegen de Kamer.
Einde van datzelfde jaar verminderde Gazprom de gasleveranties aan Europa opeens sterk. Ook weigerde het bedrijf de gasopslagen te vullen die het in Europese landen had. Dat leidde tot een ongekende energiecrisis, waarbij Europese regeringen voor honderden miljarden aan steunmaatregelen voor inwoners en industrie uitrolden.
Oorlogskas
Maar ondanks - of juist dankzij - deze financiële strop wist Europa in ongekend tempo los te komen van Russisch gas. De gasprijs, hoewel nog altijd hoger dan vóór de oorlog, stabiliseerde zich toen de EU het wegvallen van Russisch gas opving met (vloeibaar) aardgas uit Noorwegen, Qatar en de Verenigde Staten.
"Gazprom bleek een wapen dat Poetin maar één keer kon inzetten", zegt Smeets. "En niet eens zo succesvol. Hij verwachtte dat we op onze knieën zouden komen smeken om Russisch gas, in plaats daarvan is het Gazprom dat echt in de nesten zit."
De problemen bij Gazprom raken ook het Kremlin, is de overtuiging van de Russische oud-minister Milov. "Zeker in combinatie met de sancties tegen de andere Russische industrieën: van kolen, tot aluminium, koper, nikkel, noem maar op. Het is een optelsom, die uiteindelijk de oorlogskas van Poetin raakt."
Smeets sluit zich daarbij aan. "De tijd dat het Kremlin ons met één hand op de gaskraan kon bedreigen, is voorbij. Poetin heeft andere bronnen om oorlog te voeren, maar is met Gazprom voorlopig wel een belangrijke kwijtgeraakt."
