Megajachten aan de ketting, een ban op Russische olie en de helft van de nationale geldreserves bevroren. Door middel van vergaande sancties raakt het Westen de Russische economie en daarmee Poetins oorlogskas keihard, zo lijkt het.
Maar ruim een jaar na de eerste sancties is de economie nog niet ingestort en lijkt er van geldgebrek bij het Russische leger geen sprake. Er vloeien zelfs nog tientallen miljarden euro's vanuit het Westen naar Rusland.
Zelfs als het Westen de sancties maximaal opvoert, kan Rusland waarschijnlijk nog jaren oorlog voeren zonder in geldnood te komen. Hoe zit dat?
Voor een antwoord kijken we eerst naar de kostenkant. Oorlog voeren is peperduur. Zo kosten de raketten die Rusland inzet tot miljoenen euro's per stuk, en het maandsalaris van de honderdduizenden soldaten bedraagt volgens Russische media zo'n 3000 euro. Daarnaast is Rusland nog eens miljarden kwijt aan materieel en logistiek.
Zakenblad Forbes berekende dat de eerste negen maanden van de oorlog de Russische staatskas 75 miljard euro kostten. Amerikaanse onderzoekers van denktank Jamestown komen uit op 135 miljard euro voor 2022 én 2023, bijna een vijfde van de overheidsuitgaven. Belangrijk: zij baseren zich op cijfers die het Kremlin zelf publiceert en die mogelijk de werkelijkheid verbloemen.
'Rusland militariseert'
Dit jaar gaat een derde van de Russische uitgaven naar defensie en veiligheid, verwacht het Kremlin. Ruslandkenner Hubert Smeets, die de cijfers ook doorspitte, benadrukt dat bijna een kwart van de totale uitgaven geheim zijn, veel meer dan in eerdere jaren. "Het grootste deel daarvan zal óók naar defensie en staatsveiligheid gaan. Dat zijn niet allemaal kosten van de Oekraïne-oorlog, maar het zegt iets over de militarisering van de Russische samenleving."
De kosten van de invasie zijn dus enorm, en ondertussen staan de inkomsten onder druk.
De Russische schatkist wordt voor 45 procent gevuld door olie- en gasinkomsten. Vorig jaar stegen die nog dankzij de hoge energieprijzen, maar afgelopen januari lagen ze 40 procent lager dan vorig jaar.
Een forse afname, maar het betekent wel dat landen nog steeds tientallen miljarden aan Russische energie uitgeven. Ook EU-lidstaten.
Onderzoekers van de Brusselse denktank Bruegel berekenden dat de EU de komende twaalf maanden voor 14 tot 69 miljard euro aan olie en gas uit Rusland haalt. "Het blijft een enorm bedrag", zegt Bruegel-onderzoeker Maria Demertzis.
Nieuwe klanten
Hoe kan dat? Russische olie valt onder EU-sancties, maar voor lidstaten die door hun ligging afhankelijk zouden zijn van Rusland, geldt een uitzondering. Op gas gelden helemaal geen sancties. Demertzis: "De gasimport neemt alleen af doordat landen zélf hun afhankelijkheid van Rusland afbouwen."
Europa kan Rusland hier extra hard raken, omdat het voor gas lastig is nieuwe klanten te vinden. "Een gaspijpleiding aanleggen naar China duurt lang, zelfs op Chinees tempo", zegt financieel-economisch journalist Roel Janssen.
De Europese oliesancties zijn daarentegen minder effectief, omdat olie via schepen relatief makkelijk verplaatst kan worden. "De olie die Europa niet koopt, kopen India en China", zegt Demertzis.
Veel andere sancties en handelsbeperkingen weet Rusland grotendeels te omzeilen. Goederen die niet aan Rusland verkocht mogen worden, komen via onder meer China, Turkije en Kazachstan alsnog in Russische winkels.
Nederlandse computerchips, bijvoorbeeld, belanden zo alsnog in Russische (militaire) apparatuur:
En die sancties tegen oligarchen, die Russische zakenlieden met veel politieke macht? Jachten werden aan de ketting gelegd, en andere bezittingen bevroren. Tientallen miljarden raakten ze erdoor kwijt.
Maar dat had veel meer kunnen zijn, zegt journalist Janssen. "Russische zakenlui hadden genoeg tijd om de eigendomsstructuur van veel van hun bedrijven te veranderen zodat die niet meer onder sancties vallen."
Bovendien: een groot effect op de Russische staatskas hebben deze sancties niet. Wat dat wél heeft, is het bevriezen van Ruslands tegoeden. Aan het begin van de oorlog had de Russische centrale bank zo'n 600 miljard euro aan reserves in goud en dollars, euro's en andere buitenlandse valuta.
Geld afpakken?
Veel daarvan stond gestald bij banken in het Westen. Rusland vulde deze spaarpotjes de afgelopen jaren flink, om bij een plotselinge koersdaling van de roebel een veilige reserve te hebben. Maar de buitenlandse tegoeden blijken nu een zwakke plek. "Door de sancties is de helft van de 600 miljard niet meer bereikbaar voor Rusland", zegt Demertzis.
Die 300 miljard euro zou door buitenlandse banken zijn bevroren, al blijft de Russische staat wel de eigenaar. Er gaan stemmen op om het geld aan Oekraïne te geven, maar dat lijkt Demertzis een slecht idee. "Geld confisqueren van een land leidt tot een enorme onzekerheid in het financiële systeem."
Hoe dan ook zitten honderden miljarden op slot. En verder staan de Russische financiën er ook niet erg florissant voor. De handel blijft behoorlijk doordraaien, maar het land kampt mede door de dure oorlog en kelderende energie-inkomsten wel degelijk met veel hogere uitgaven dan inkomsten.
Dat probeert de overheid op te lossen met bezuinigingen en extra belastingen op energiebedrijven. En westerse bedrijven die vertrekken uit Rusland moeten 10 procent van de waarde van de onderdelen die ze verkopen betalen aan de staatskas.
Maar zelfs met die maatregelen voorspelt het Kremlin voor dit jaar een begrotingstekort van 40 miljard euro. De Russische economie krimpt dit jaar flink: met 5,6 procent, is de verwachting van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling. "Heel veel industrieën hebben problemen om hun productie op peil te houden en om tegen normale prijzen te importeren", zegt Smeets.
Achterstallig onderhoud
En toch: met de huidige reserves kan Rusland de oorlog nog best wat jaren volhouden. En mogelijk kan Rusland z'n economie verder aanpassen. Na sancties na de inname van De Krim maakte Rusland de voedselvoorziening bijvoorbeeld veel meer zelfvoorzienend.
Roebels bijdrukken kan ook nog, zegt financieel journalist Janssen, maar niet oneindig. "Dan krijg je hyperinflatie."
Raakt de oorlogskas tóch leeg, kan het land overgaan op een oorlogseconomie en wapenfabrieken dwingen hun productie op niveau te houden. De vraag is dan wel of de kwaliteit van het leger op peil blijft. "Rusland kan veel onderhoud niet plegen doordat door de sancties veel apparatuur en technische kennis ontbreekt", zegt Janssen. Maar: ook hier zouden nieuwe leveranciers kunnen bijspringen.
Precies bepalen hoelang Rusland de oorlog financieel kan volhouden, is onmogelijk. Uiteindelijk, verwachten Ruslandkenners, draait het erom of Russen zélf gaan voelen dat de economie in het slop raakt. Ontevredenheid kan leiden tot protest of zelfs een opstand.
Smeets: "Poetin belooft dat de krijgsmacht alles krijgt wat nodig is, en dat dat niet ten koste gaat van de verzorgingsstaat. Hij doet er alles aan om te voorkomen dat de oorlog leidt tot lagere lonen en hogere prijzen in de winkels. Maar dat moment zal eerder komen dan het moment dat de oorlog niet meer te betalen is."
