Maudie Dankerlui
redacteur Nieuwsuur
Hoe ver reikt de macht van een burgemeester om een inwoner te verbieden een bepaalde uiting te doen op internet? Dat is de vraag waar de bestuursrechter in Utrecht zich momenteel over buigt. Het is de eerste rechtszaak over het online uitingsverbod. Dat is een juridisch middel waarmee een toenemend aantal burgemeesters openbare ordeverstoringen probeert te voorkomen. Hiermee wordt het opruiers verboden online oproepen te doen voor bijvoorbeeld rellen.
Mensen die oproepen tot rellen, zoals gebeurde tijdens de avondklokrellen begin 2021, worden doorgaans bestraft via het strafrecht. Daarbij wordt de straf achteraf opgelegd door een rechter. Via het online uitingsverbod denken burgemeesters iemand ook vooraf al te kunnen bestraffen via het bestuursrecht, zonder toets van de rechter.
Volgens deskundigen komt met het online uitingsverbod het demonstratierecht in gevaar.
Signalen over opruiingen kunnen door de politie worden gedeeld met de gemeente. Een burgemeester heeft dan in beeld wie de vermoedelijke opruier is en legt aan die persoon een dwangsom op. Verwijdert iemand de oproep om te rellen niet van het internet, dan krijgt deze persoon van de gemeente een geldboete, bijvoorbeeld 2.500 euro per dag dat de opmerking blijft staan.
Wanordelijkheden
Zeker drie gemeenten hebben de maatregel al ingezet. De gemeente Utrecht eind 2021 bij een 17-jarige jongen uit Zeist, nadat hij een online pamflet deelde waarin werd opgeroepen tot een opstand. "Be there, neem je matties & vuurwerk mee".
Burgemeester Dijksma van Utrecht bepaalde dat de jongen 2.500 euro moet betalen per dag dat hij in overtreding is. "U dient zich te onthouden van online uitlatingen (op social media) die zijn te kwalificeren als het door uitdagend gedrag aanleiding geven tot wanordelijkheden. Hieronder wordt in ieder geval begrepen het oproepen, tot dan wel het delen van oproepen, tot samenkomsten in Utrecht die tot doel hebben de openbare orde te verstoren." De jongen in kwestie vecht de maatregel nu aan bij de bestuursrechter.
"Mijn eerste gedachte was: deze maatregel kan in meerdere opzichten juridisch volstrekt niet door de beugel", zegt zijn advocaat Jan van der Grinten. "Het is een beperking van de vrijheid van meningsuiting, maar daar is de burgemeester niet toe bevoegd. De burgemeester mag niet op grond van een gemeentelijke verordening grondrechten beperken."
Hellend vlak
Ook deskundigen vinden dat de burgemeester met vuur speelt. "Het is tamelijk simpel: burgemeesters moeten zich niet bezighouden met de inhoud van uitingen. Dat is een vorm van censuur. Ze moeten zich bezighouden met ordeverstoringen en het voorkomen daarvan, maar dan in het fysieke gebied", zegt hoogleraar staats- en bestuursrecht Jon Schilder.
Volgens de deskundigen vormen burgemeesters met de maatregel een mening over een bepaalde uitlating. Wanneer een burgemeester meent dat iets opruiing is, geeft deze al een mening over die uiting. Schilder: "Dat dat niet mag heeft te maken met staatsrechtelijke verhoudingen: ministers en burgemeesters moeten niet op het hellend vlak terecht komen waarin zij gaan beoordelen of iets wel of niet als uiting door de beugel kan. Dat is aan justitie en de rechtbank."
Experimenteren
Ook burgemeester Jos Wienen van Haarlem legde een vorm van een online uitingsverbod op. Hij vindt dat hij dat recht ook zou moeten hebben. "Stel je voor zeg, dat je alles zou mogen zeggen en ook alles zou mogen doen, want we hebben nou eenmaal vrijheid. Dan wordt het chaos. Er zitten ook grenzen aan die vrijheid. Je kunt niet zomaar met een beroep op de vrijheid van meningsuiting zeggen van 'ik ga nu rellen organiseren'."
Zijn collega-burgemeester in Almelo heeft de maatregel nog niet opgelegd, maar heeft wel recent zijn Algemene Plaatselijke Verordening (APV) aangepast met gemeentelijke regels. Aanleiding waren uit de hand gelopen demonstraties. Met de aanpassing van de APV zegt burgemeester Arjen Gerritsen voortaan online uitingen te kunnen verbieden. "Op social media werd in de dagen rondom die demonstratie opgeroepen om naar Almelo te komen, waarbij ook heel nadrukkelijk kenbaar was dat men uit was op ordeverstoringen. Het had toen geholpen als die oproepen op internet er niet waren geweest."
Burgemeesters experimenteren zelf, omdat landelijke wetgeving over het preventief ingrijpen bij opruiende teksten momenteel ontbreekt. Een landelijke handreiking waarmee gemeenten uit de voeten zouden kunnen via social media-monitoring, zou vorig jaar klaar zijn, maar is vertraagd.
Justitie-minister Dilan Yesilgöz heeft eerder gewezen op de mogelijkheden voor burgemeesters om zelf in te grijpen via plaatselijke verordeningen. Maar deskundigen verwachten dat de rechter de burgemeester van Utrecht zal terugfluiten.
