De gesprekken tussen Oekraïne en Rusland zijn een klein lichtpuntje in een zware oorlog; de twee partijen práten in ieder geval met elkaar. Gisteren twitterde een adviseur van president Zelensky zelfs een foto van de onderhandelingstafel. Dat is vrij uniek, net als deze gesprekken zelf. Maar hoe gaan dit soort onderhandelingen 'normaal' eigenlijk? En: hoe beëindig je een oorlog?
De afgelopen dagen spreken zowel de Oekraïners als de Russen met enige hoop over onderhandelingen. Vandaag gaan ze verder met de volgende ronde gesprekken die gisteren begon. Zelensky heeft al laten weten dat hij beseft dat een NAVO-lidmaatschap er niet in zit.
"Het optimisme over de onderhandelingen verbaast mij enigszins", zegt Wilbur Perlot, die bij het Instituut Clingendael onderhandelaars traint. Zelf bereidde hij onder meer de leiders van de Syrische oppositie voor op de onderhandelingen met president Assad. "Zolang de situatie op het slagveld verhardt, zou ik niet verwachten dat het aan de onderhandelingstafel ineens veel soepeler gaat."
Vaak komt een conflict pas tot echte onderhandelingen als een zogenoemd hurting stalemate ontstaat, zeggen deskundigen. Dat is een situatie waarin er voor beide partijen niet veel meer te winnen valt, terwijl de kosten van doorgaan onaanvaardbaar hoog zijn.
Dit soort onderhandelingen tussen twee staten, tijdens een oorlog, was aan het uitsterven - dachten we.
"Hoe een oorlog stopt, heeft slechts deels te maken met hoe een oorlog is gestart", zegt Tim Sweijs, defensie-expert bij The Hague Centre for Strategic Studies. "Je stopt pas als je doelen zijn behaald of als je denkt dat doorzetten te duur wordt en je geen vooruitzicht hebt op het behalen van die doelen. Dat kan om militaire redenen zijn, maar het kan ook dat het geld op is of de wapens, of dat de druk op de leider te groot wordt."
Van zo'n patstelling is nog geen sprake, maar toch zijn er gesprekken. "We zien dat er al onderhandeld wordt tijdens de oorlog. Wat je dan kunt bespreken is een-op-een gelinkt aan de militaire realiteit", zegt Fleur Ravensbergen, onderdirecteur en medeoprichter van de Dialogue Advisory Group, een Nederlandse organisatie die bemiddelt in gewapend conflict. "Het is echt wel een unieke situatie. Dit soort onderhandelingen tussen twee staten, tijdens een oorlog, was aan het uitsterven - dachten we."
De zeven fases
Perlot gaat normaal uit van zeven fases tijdens onderhandelingen, die we in het plaatje hieronder een rijtje hebben gezet.
"De voorbereidingen zijn cruciaal", zegt Perlot. "Je kijkt om te beginnen naar de belangen en de posities van je tegenstander. De posities zijn eigenlijk de eisen, de belangen zijn de behoeftes die daaronder liggen. In normale omstandigheden ga je met een pakket eisen zo'n onderhandeling in, heb je nagedacht over de belangen daaronder, en ga je aan het eind met 75 procent van je belangen gediend tevreden naar huis."
Naast die voorbereidingen, zijn afspraken over de regels en procedures erg belangrijk, zegt Perlot. "Hoe houd je delegaties veilig? Waar ga je praten, hoe ga je met elkaar om, wie geeft de ander het woord? En mag je elkaar interrumperen? Mag je om pauze vragen om te overleggen? Vaak er is een mediator die dit soort afspraken bespreekt en ook kijkt hoe de veiligheid kan worden gegarandeerd."
De voorbereidende fase, en de gesprekken over de regels en de procedures, kunnen lang duren. "We hebben bij een bepaalde groep bijvoorbeeld drie-en-een-half jaar gedaan over een roadmap", zegt Perlot. "Dat ging over een bemiddelaar, omgang met de pers, welke ruimte. En heel veel voorwaarden waar normaal aan voldoen moet worden, zijn nu niet geregeld. Ik vroeg me bij die foto bijvoorbeeld af of ze daar afspraken over hebben gemaakt."
In de exploratiefase beginnen de daadwerkelijke onderhandelingen. "Meestal heeft iedereen de behoefte zijn officiële verhaal te doen, dat zijn meestal de openingen", zegt Ravensbergen. "Op die foto ziet het eruit alsof ze al een tijdje bezig zijn, alsof er echt wat wordt besproken. Zo'n gesprek vorige week met de Russische minister Lavrov in Turkije zal meer een uitwisselingen van standpunten zijn geweest - al was dat wel weer een niveau omhoog met ministers erbij."
"Je wil doordringen op een dieper niveau", zegt Perlot. "Het is een fase met veel vragen: waarom heb je die eisen, wat zit daarachter? Maar het is lastig praten als Poetin zoiets fundamenteels zegt als: Oekraïne is geen land. Het gemak waarmee een gesprek wordt aangegaan terwijl je zegt dat ze niet bestaan en nazi's zijn, dat is raar. Ik denk dat die foto en de onderhandelingen ook onderdeel zijn van de informatieoorlog."
"Een van de dingen die je aan onderhandelingstafel doet is het belang achterhalen dat achter bepaalde standpunten zit", zegt Ravensbergen. "Rusland wil bijvoorbeeld in Donetsk en Loegansk zitten, maar dat kan misschien op verschillende manieren. Tussen de standpunten en de belangen zit eventueel ruimte, maar dan moet je kunnen brainstormen met elkaar."
Uiteindelijk kom je bij het punt dat er handtekeningen moeten worden gezet, de besluitvorming. "Dan zouden Poetin en Zelensky elkaar moeten ontmoeten", zegt Perlot. "Daarna beland je in de fase van de 'achterban' en de 'implementatie'. Maar daar moet je al eerder over hebben nagedacht. En die implementatie van afspraken is vaak niet makkelijk; kijk naar de problemen met de humanitaire corridors."
Een uitweg?
"De grote vraag is: is er een uitweg zonder gezichtsverlies", zegt Ravensbergen. "Is er een manier om dit op te lossen, zodat beide partijen het niet als verlies zien? Er zit ruimte denk ik, maar ik kijk met angst en beven naar Kiev. De Russen zijn tot veel bereid en Zelensky heeft een belang om niet toe te geven. Tegelijkertijd zal hij ook nadenken over de toekomst van Oekraïne. Hij moet een deal sluiten die het land later niet kwetsbaar maakt, maar hij wil ook dat het geweld ophoudt."
Beide deskundigen zien het als positief dat er gesprekken zijn. "Maar het is een lastig moment om in te schatten waar het naartoe gaat", zegt Perlot. "Mensen zeiden dat die gesprekken in Turkije niets hadden opgeleverd", zegt Ravensbergen. "Maar dit is heel complex, het is een illusie dat je het in één gesprek oplost."
