De schimmige deals met grondhandel en toezeggingen van lucratieve rechten om windmolens te bouwen, waar Nieuwsuur eerder over berichtte, blijken geen incident. Ze hangen direct samen met falende democratische controle door de bestuursstructuur van het Havenschap en het Havenbedrijf. Volksvertegenwoordigers kunnen geen toezicht houden omdat zij te weinig en zelfs onjuiste informatie krijgen over de bezigheden van Groningen Seaports.
Dat blijkt uit vervolgonderzoek van Nieuwsuur, waarin volksvertegenwoordigers vaststellen niet voldoende in staat te zijn om hun controlerende taak uit te voeren.
Op 11 mei onthulde Nieuwsuur dat bij de handel in grond voor het Google-datacentrum in Groningen sprake is geweest van vriendjespolitiek, belangenverstrengeling en ongeoorloofd handelen. Waar de ene boer ernstig benadeeld werd, kon een andere familie miljoenen verdienen.
Meteen eisten alle politieke partijen in Groningen een onderzoek, waar de provincie opdracht toe gaf. De belangrijkste kwestie was dat door één familiebedrijf, Bakker Bierum, in het geheim onder meer zeer lucratieve toezeggingen deed over te plaatsen windturbines, om de miljoenentransacties met grond mogelijk te maken.
Nu blijkt dat juist die geheime windmolenafspraken ervoor zorgden dat de overheid in de jaren daarna nog veel vaker twijfelachtige contracten sloot, zonder daarover Provinciale Staten of gemeenteraden te informeren.
Om te kunnen voldoen aan de windmolenafspraken met Bakker Bierum moest namelijk ook in de afgelopen jaren, tot vorig jaar aan toe, opnieuw grond worden aangekocht. Of er werden ingewikkelde constructies opgezet met erfpacht, opstalrechten, onder-opstalrechten en onder-onder-opstalrechten.
Blijkbaar verloor de overheid daarbij zelf ook het zicht op haar eigen handelen, want uiteindelijk kwam zowel in notariële akten als in stukken, zoals het laatste jaarverslag van Groningen Seaports, verkeerde informatie te staan.
Nieuwsuur maakte eerder deze reconstructie van wat er in Groningen gebeurde:
Eerst nog even terug naar de eerste Nieuwsuur-uitzending. Eindverantwoordelijk gedeputeerde IJzebrand Rijzebol van de provincie Groningen, reageerde daarop bij RTV Noord: "Gisteravond werd er in de reportage van Nieuwsuur gesuggereerd dat er verwevenheid bestaat tussen het verwerven van grond en het verwerven van windturbines. Ik ben daarvan geschrokken en wil dat dit uitgezocht wordt."
Die hoofdvraag was toen echter al beantwoord.
Directeur Cas König van Groningen Seaports had namelijk schriftelijk bevestigd aan Nieuwsuur: "[Er] is in oktober 2013 met Bakker Bierum een totaalovereenkomst gesloten waarvan zowel de aankoop van de terreinen van Bakker Bierum als het verlenen van windrechten onderdeel uitmaakte. Deze elementen kunnen derhalve niet los van elkaar beoordeeld worden."
Voor hoogleraar notarieel recht Leon Verstappen, die eerder en ook nu voor Nieuwsuur diverse stukken bekeek, staat die koppeling tussen grondverkoop en verleende rechten voor windmolens ook al vast: "Het wordt gewoon erkend. En het lijkt me ook uit de feiten en de stukken die ik heb gelezen onmiskenbaar te volgen." En gemeenteraadslid Edward Stulp van Gemeentebelangen Eemsdelta zegt daarover: "Met de stukken die ik nu tot mij genomen heb, is dat geen vraag meer."
Statenlid Leendert van der Laan van de Partij voor het Noorden: "De kern van het probleem is dat wij onvoldoende grip hebben op grondtransacties die er in het verleden geweest zijn, en beloften die daar gemaakt zijn, richting grondeigenaren, en dat gaat om heel veel geld."
Evidente feiten over transacties van tientallen miljoenen euro, blijken tot op het hoogste niveau niet bekend. Het onderzoek waartoe de provincie na de uitzending van Nieuwsuur besloten heeft, moet nu de onderste steen boven krijgen. Maar als de eindverantwoordelijke gedeputeerde niet eens weet dat de hoofdvraag al beantwoord is, is het vraag of alle details onderzocht en op tafel zullen komen. Gemeenteraadslid Stulp: "Dat onderzoek is een mooi begin, maar ik denk niet dat we er daarmee zijn."
Overheden als aandeelhouders
Het is veelzeggend voor de ondoorzichtigheid en daarmee oncontroleerbaarheid waarmee het handelen van Groningen Seaports omgeven is. Dat hangt direct samen met de structuur van het verzelfstandigde overheidsbedrijf Groningen Seaports. Het Havenbedrijf werd in 2013 gesplitst in een verzelfstandigde NV, en in een overheidstak.
Daarbij runt de zelfstandige overheids-NV Groningen Seaports de economische activiteiten van het havenbedrijf. Maar daarnaast blijft de overheid juridisch eigenaar van de gronden en is de overheid als enig aandeelhouder van het overheidsbedrijf ook politiek eindverantwoordelijk.
Om het nog ingewikkelder te maken, is die overheidstak van Groningen Seaports een samenwerkingsverband tussen weer drie verschillende overheden: de provincie Groningen en de twee gemeenten Eemsdelta en Hoogeland. Die drie overheden samen vormen de Gemeenschappelijk Regeling Groningen Seaports, het Havenschap, waarbij gemeenteraadsleden en Statenleden in het bestuur vertegenwoordigd zijn, en gedeputeerde Rijzebol uiteindelijk politiek eindverantwoordelijk is.
De Twentse hoogleraar Marcel Boogers zal nu het onderzoek naar de Nieuwsuur-onthullingen uitvoeren, in opdracht van gedeputeerde Rijzebol die dus zelf eindverantwoordelijk is voor Groningen Seaports.
'Heel moeilijk parket'
Hoe ver het onderzoek van Boogers zal gaan en of de hoogleraar echt alle onderliggende stukken allemaal zal krijgen, is nog onduidelijk. Het is wel bepalend voor de kwaliteit van het eindresultaat. Mede daarom had de Partij van het Noorden gepleit voor een onderzoek door de Noordelijke Rekenkamer, een instituut met een wettelijk verankerde onafhankelijkheid en bevoegdheden. Dat voorstel stuitte op de meerderheid van coalitiepartijen om de Provinciale Staten. Op de vraag of Statenlid Van der Laan desondanks wel vertrouwen heeft in het onderzoek, zegt hij: "Dat zal afhankelijk zijn van vragen die gesteld worden en hoe breed dat is. En dekken al die onderzoeksvragen de lading?"
Uit nieuw, aanvullend onderzoek van Nieuwsuur blijkt nu dat binnen die ingewikkelde structuur van het havenbedrijf en het havenschap niet alleen de windmolenafspraken met Bakker Bierum jarenlang geheim bleven, maar ook alles wat daaruit volgt. Want met de geheime vaststellingsovereenkomst met Bakker Bierum deed Groningen Seaports namens de overheid toezeggingen waarvoor het helemaal niet bevoegd was. De grond waarop een aantal van de toegezegde windmolens moesten komen, was namelijk helemaal niet van het havenbedrijf. Hoogleraar Verstappen: "Je brengt jezelf natuurlijk in een heel moeilijk parket, op het moment dat je iets gaat toezeggen dat je niet hebt."
Uit notariële akten blijkt dat Groningen Seaports vervolgens deals moest sluiten met de boeren op wiens grond de molens zouden komen, om de toezeggingen aan Bakker Bierum na te kunnen komen. De Gemeenschappelijke Regeling van Groningen Seaports, de overheidstak dus, werd zo in dat web aan afspraken en contracten meegezogen.
Volgens hoogleraar Verstappen was het onvermijdelijk dat de overheid hierin verstrikt zou raken: "Ik denk eerlijk gezegd dat dit onder ogen is gekomen van het Havenschap, de overheid dus. Omdat daar zoveel dingen kennelijk in geregeld zijn die het Havenschap raken, zouden die er wel bij betrokken moeten worden."
Nooit over geïnformeerd
Zo raakte de overheid bijvoorbeeld direct betrokken bij het afkopen van een boer, op wiens grond een windmolen voor Bakker Bierum moet komen. Alles werd notarieel vastgelegd. De boer krijgt de toezegging van de Gemeenschappelijke Regeling Groningen Seaports, dat die decennialang 30.000 euro per jaar betaald zal krijgen, zelfs als de boer zijn grond verkoopt.
Groningen Seaports betaalt, namens de overheid, op deze manier nog steeds voor grond die inmiddels in het bezit van Google is. En dat alles om een windmolen voor Bakker Bierum mogelijk te maken.
Ondertussen zijn de Staten en de gemeenteraden hier nooit over geïnformeerd. Gemeenteraadslid Edward Stulp is nu namens Eemsdelta een van die bestuursleden van het overheidsdeel van Groningen Seaports. Eerder was hij als wethouder een van de eindverantwoordelijken van Groningen Seaports. Maar ook hij kent lang niet alle stukken. "Ik loop al een tijdje mee, en ik pretendeer dat ik wel enige kennis heb van Groningen Seaports. Maar ik moet helaas constateren dat de documenten die ik nu gezien heb, daar heb ik nooit kennis van kunnen nemen."
Stulp laat een mailtje zien dat hij onlangs kreeg toen hij bij de ambtelijke ondersteuning van de provincie om specifieke informatie over Groningen Seaports vroeg. Hij kreeg als antwoord een link naar een openbare website van de provincie.
Statenlid van der Laan: "We hebben echt een wirwar aan onderwerpen als Statenleden, elke woensdag is de Statenvergadering helemaal gevuld. Dus het is onmogelijk je tot op dit soort details te gaan verdiepen. Je vertrouwt honderd procent op Gemeenschappelijke Regeling." Hij concludeert naar aanleiding van dit hele dossier over de mogelijkheid van democratische controle: "Nou dat is onvoldoende, ruim onvoldoende. Dat maakt het wel pijnlijk duidelijk."
In de officiële stukken, zoals het jaarverslag van Groningen Seaports, wordt juist steeds benadrukt dat de Gemeenschappelijke Regeling, als overheidstak van Groningen Seaports, alleen juridisch eigenaar is van de gronden van het havenschap, maar niet zelf daarin of daarmee handelt (zie kader onderaan). Maar dat jaarverslag komt niet overeen met wat in de notariële akten staat.
Hoogleraar Verstappen: "Het probleem is dat je soms denkt: wat moet je nou geloven, wie moet je nou geloven? En dat is niet goed. Je moet op een jaarverslag kunnen vertrouwen. Publieke belangen zijn in het geding."
'Is dat rol van de overheid?'
Volgens gemeenteraadslid Edward Stulp is Groningen Seaports in de praktijk veel te weinig een havenbedrijf, en is het veel te veel afhankelijk van de verkoop van grond. Stulp: "Op het moment dat je als overheid heel veel geld wilt verdienen aan grondtransacties, dan moet je de vraag stellen: is dat de rol van de overheid? Als je naar de rol van Groningen Seaports kijkt in het verleden, maar ook nu, dan is grondverkoop noodzakelijk om een winstgevende exploitatie te draaien. Daar hebben de overheden voor gezorgd. Die hebben gezorgd dat je grond moet verkopen, anders kom je in de rode cijfers. Maar de vraag is of je dat als overheid moet willen. Dan is de enige die daar zijn voordeel aan heeft, de overheids-NV. En ik moet uitleggen aan mijn bevolking dat ik moet bezuinigen, en daar wordt miljoenen verdiend? Ja, daar heb ik moeite mee."
Wat Stulp betreft gaat de hele constructie van de Gemeenschappelijke Regeling van de overheid enerzijds, en de zelfstandige NV anderzijds, op de schop.
"Er moet een moment zijn dat dat afgelopen is, en dat die twee entiteiten echt ook op een aparte manier georganiseerd zijn en ook worden aangestuurd. Ik hoop echt oprecht dat dat met dit onderzoek allemaal strakker neergezet gaat worden."
Ook Leendert van der Laan verlangt naar meer transparantie. Niet alleen van de overheid, maar ook van het bedrijf waar het allemaal mee begon: Google. Zijn partij wilde onlangs wel eens een werkbezoek afleggen bij het datacentrum. Van der Laan: "Wij zouden graag een keer naar de locatie toegaan om te kijken en te ervaren: goh, hoe werkt nou zo'n datacentrum? Hoe groot is dat nou, en wat voor mensen werken daar nou? Maar we zijn niet welkom."
Ook na een bemiddelingspoging van het college van Gedeputeerde Staten bleef de deur van Google gesloten.
Overheid mist regie
Hoogleraar Verstappen moet grinniken als hij dat hoort: "Daar zou ik als overheid niet zo blij mee zijn. Wie voert hier nou de regie?" Vervolgens geeft hij antwoord op zijn eigen vraag: "Zover ik kan zien, mist die regie toch wel bij de overheden die betrokken zijn bij dit project. Terwijl het uiteindelijk de overheid is die het allemaal mogelijk maakt."
Ondertussen wordt rond het datacentrum de laatste hand gelegd aan de ruim 200 meter hoge windturbines van Bakker Bierum. Alleen of en wanneer de twee molens, die pal tegen de N33 aangebouwd worden, zullen gaan draaien is nog volstrekt onduidelijk. Windturbines mogen volgens de wettelijke richtlijnen namelijk helemaal niet zo dicht langs de snelweg staan, althans niet zonder ontheffingsvergunning. Rijkswaterstaat laat desgevraagd aan Nieuwsuur weten dat er voor deze molens nog geen vergunning is aangevraagd om met hun wieken over de Rijksweg te draaien. De twee windturbines, die op grond staan die nog steeds van Groningen Seaports is, staan vooralsnog dus stil.
Net als bij het eerste verhaal vroeg Nieuwsuur uitgebreid en tot in detail weerwoord bij de provincie en bij Groningen Seaports NV. Vorige keer weigerden beide partijen op de bevindingen van Nieuwsuur in te gaan omdat de rechtszaak van boer Wiertsema nog onder de rechter was. Inmiddels heeft het hof uitspraak gedaan, waarbij Wiertsema net als eerder bij de rechtbank heeft verloren [kader]. Toch willen de provincie en Groningen Seaports opnieuw op geen enkele vraag of bevinding van Nieuwsuur ingaan. Dit keer in afwachting van het onderzoek dat naar aanleiding van de eerste uitzending is begonnen.
