Nieuwe coalitie schaart andere groepen achter zich: ‘Belangrijk voor democratie’
Hoe uniek is de regeringsploeg die zich vandaag voorstelt aan het land? Deskundigen zien overeenkomsten met vooral het gedoogkabinet dat VVD en CDA in 2010 vormden met de PVV. Het kabinet waarvan de nu aftredende VVD-premier Rutte destijds zei dat "rechts zijn vingers erbij aflikt".
Maar grote verschillen zijn er ook. Zo is het in de recente geschiedenis niet eerder gebeurd dat er twee partijen zonder enige regeringservaring toetreden tot een kabinet, in de vorm van NSC en BBB. Het gaat zelfs om drie partijen als je bedenkt dat de PVV in Rutte I geen ministers leverde.
Ook is het sinds de Tweede Wereldoorlog niet voorgekomen dat de premier niet alleen partijloos is, zoals Dick Schoof, maar dat hij ook nog nooit een Kamerdebat heeft gevoerd. En het is bijzonder dat de grootste coalitiepartij niet alleen afziet van het Torentje, maar evenmin de andere sleuteldepartementen in handen krijgt. Geen Financiën, Buitenlandse Zaken, Binnenlandse Zaken of Sociale Zaken, alleen Volksgezondheid. Bovendien zitten alle leiders van de regeringspartijen deze keer niet in het kabinet, maar in de Tweede Kamer.
"We komen in verschillende opzichten op onbekend terrein", zegt hoogleraar politicologie Tom van der Meer van de Universiteit van Amsterdam.
LPF en D66
Het grootste onderscheid met de laatste kabinetten-Rutte is misschien wel dat deze coalitie bovenmatig veel vertrouwen geniet van lager opgeleiden. "Met name de PVV heeft grote groepen kiezers achter zich weten te krijgen die zich lange tijd niet vertegenwoordigd voelen", stelt de Utrechtse hoogleraar bestuurskunde Mark Bovens. "Het is voor een democratie belangrijk dat mensen zich herkennen in het parlement en de regering."
Ook Van der Meer vindt het positief dat "een groep die het gevoel had buitenspel te staan, nu onderdeel is van de machtsvorming". Net als bijvoorbeeld gebeurde met de LPF in 2002 en met D66 aan het begin van de jaren 70.
Het valt Mark Bovens op dat het voorlopige akkoord van de nieuwe coalitie ook inhoudelijk is toegesneden op lager opgeleiden, met termen als "het strengste toelatingsregime voor asiel ooit", nadruk op 130 kilometer per uur rijden en halvering van het eigen risico in de zorg. En dat het juist op allerlei onderdelen tegen het zere been is van academisch geschoolden, met bezuinigingen op wetenschap en het klimaatfonds en een btw-verhoging op boeken en kranten.
Vertrouwen in overheid neemt weer toe
Cijfers van onderzoeksbureau Ipsos I&O laten zien dat het vertrouwen in de landelijke overheid na een dieptepunt in september 2022 is toegenomen van 29 naar 42 procent in juni van dit jaar. De toename kwam in een versnelling sinds de verkiezingen en de vorming van een nieuwe coalitie, vooral onder lager opgeleiden, de groep die bovengemiddeld vaak op de PVV stemt. Nog altijd hebben de hoogst opgeleiden het meeste vertrouwen in de politiek, maar het gat is kleiner geworden.
Met name kiezers van PVV, NSC en BBB hebben meer vertrouwen in de overheid gekregen. "Men verwacht dat de overheid grote problemen eindelijk gaat oplossen", zegt onderzoeker Peter Kanne van Ipsos I&O. "Vooral omdat er nu een echt rechts kabinet aan de knoppen zit, verwacht men echt verbetering."
Kanne ziet in zijn onderzoek dat lager opgeleide kiezers een sterkere politieke invulling geven aan het begrip 'vertrouwen in de overheid' dan hoogopgeleiden. "Dat is een goede ontwikkeling, die ervoor kan zorgen dat afgehaakte kiezers weer aanhaken. Maar het kent ook een risico: wat als de hooggespannen verwachtingen niet waargemaakt worden?"
Risico is volgens Van der Meer ook dat in een kabinet met een radicaal-rechtse partij als grootste de "democratische normen" onder druk kunnen komen te staan. "Onderzoek laat zien dat dit gebeurt als een grote radicaal-rechtse partij in het parlement komt. Je ziet dat de PVV in het verleden ageerde tegen tegenmachten als rechters en journalisten."
Van der Meer benadrukt dat er vooralsnog geen bewijs is dat de druk op die normen groter wordt zodra zo'n partij in de regering gaat zitten. "Waarschijnlijk heeft dat te maken met de dempende werking van coalitieregeringen en met de lange democratische tradities. Alleen: nu zitten we dus op dat onbekende terrein, met een radicaal-rechtse partij die enerzijds de grootste coalitiepartij is en anderzijds minder ingekapseld is omdat ze geen van de traditionele sleutelposities in de regering bemenst."
Bovens ziet grofweg twee potentiële scenario's als het gaat om de PVV. Het kan in zijn ogen de kant van Donald Trump op gaan - iemand die zich steeds verder heeft afgekeerd van de rechtsstaat. "Maar het is ook mogelijk dat de PVV zich ontwikkelt zoals de N-VA heeft gedaan in België of Leefbaar in Rotterdam. Die laatste partij was zeer radicaal, maar heeft zich ontwikkeld tot een betrouwbare partij die bereid is bestuursverantwoordelijkheid te nemen en nu zelfs met Denk in het college zit."
