Twee opdrachten had informateur Ronald Plasterk, en één daarvan is "bevredigend en op zeer korte termijn" afgerond, aldus de informateur zelf. Het gaat om de veelbesproken "gemeenschappelijke basislijn voor het waarborgen van de grondwet, de grondrechten en de democratische rechtsstaat". Die 'basislijn' moest worden vastgesteld vanwege zorgen bij de andere partijen (met name NSC) over extreme standpunten van de PVV.
PVV, VVD, NSC en BBB hebben niet lang hoeven bakkeleien om tot zeven afspraken te komen, zegt de informateur, waarbij NSC in het verslag wel liet aantekenen alsnog te veel "rechtsstatelijke" bezwaren te hebben om echt met de PVV in een kabinet te stappen. Maar wat hebben de vier partijen eigenlijk afgesproken op gebied van de rechtsstaat? En hoe verhoudt zich dat tot eerdere standpunten of uitspraken?
Kern van de PVV
Zeven afspraken zijn er gemaakt, waarvan Plasterk schrijft dat ze "bij een volgende informatieronde relevant blijven". Maar in hoeverre dat zo is, hangt af van hoe die fase eruitziet, welke partijen daarin meedoen en ook of de PVV van Geert Wilders zich aan de afspraken wil blijven committeren. Er zitten namelijk punten bij die raken aan de kern van de PVV.
De aandacht gaat hierbij vooral uit naar de PVV van Wilders, want die partij is de reden dat er in de formatie zo uitgebreid is gesproken over de rechtsstaat. Het eerste van de zeven punten bijvoorbeeld gaat over het niet tornen aan de grondrechten (de eerste 23 artikelen van de grondwet).
Ideologie/godsdienst
In het oog springt daarbij de vrijheid van godsdienst. De PVV is uiterst kritisch op de islam: "Nederland is geen islamitisch land: geen islamitische scholen, korans en moskeeën", staat in het laatste verkiezingsprogramma. In 2020 diende Wilders nog een motie in dat de regering onder ogen moet zien dat de islam "een ideologie van haat en terreur" is.
Dat de islam een ideologie zou zijn en geen godsdienst (wat Wilders vaker aanvoert als argument), wordt getackeld in het verslag. De vier partijen zijn namelijk overeengekomen dat "alle godsdiensten in Nederland, zoals christendom en islam, vallen onder vrijheid van godsdienst". En dus moet ook de islam vrij kunnen worden beleden.
Overigens zei Wilders al in de campagne, met het oog op kabinetsdeelname, dat er belangrijkere zaken waren dan de strijd tegen tegen de islam. De plannen gingen volgens hem in de ijskast en tijdens de formatie werd al een aantal extreme anti-islam wetsvoorstellen ingetrokken.
'D66-rechters' en 'NPO66'
De vier partijen hebben verder afgesproken dat "onafhankelijke instituties, zoals rechtspraak, wetenschap en media" van groot belang zijn voor het goed functioneren van de democratische rechtsstaat. "De partijen zullen deze beschermen en versterken", is de belofte.
Ook hier wordt de PVV aangesproken. Wilders liet zich in het verleden zeer kritisch uit over de rechterlijke macht en over journalisten. Hij sprak onder meer over "D66-rechters" (wat hij niet als compliment bedoelde) en zei dat hij was veroordeeld "door een drietal dwaallichten (...) die zichzelf rechters noemen".
Ook over media spreekt Wilders vaak harde worden. Journalisten waren drie jaar geleden "uitzonderingen daargelaten - gewoon tuig van de richel". En nog geen twee weken geleden, dus na het maken van de afspraken, zou het volgens een bericht op X van Wilders "terecht en mooi" zijn om de NPO af te schaffen, waaronder dus ook de NOS. Inhoudelijk overigens geen verrassende tweet, want het stopzetten van de financiering van "NPO66" staat ook in het PVV-verkiezingsprogramma.
Heel houden
Verder is ook afgesproken dat partijen "fel" mogen debatteren, maar dat ze elkaar en anderen daarbij "heel" moeten houden. "De instituties die de rechtsstaat dragen zullen gerespecteerd en beschermd worden", valt te lezen. Dus niet meer spreken over de Tweede Kamer als "nepparlement", zoals Wilders heeft gedaan. En "heks"-kwalificaties voor een minister die niet bevalt, vallen waarschijnlijk ook niet onder de noemer 'heel houden'.
NSC heeft vertrouwen in "toekomstig rechtsstatelijk handelen", staat in het verslag van de informateur. Maar er zit nog wel pijn bij oude uitspraken en standpunten, die niet zijn teruggenomen. "Die uitlatingen staan nog", zei NSC-leider Pieter Omtzigt daar vandaag over. En dat maakt de "rechtsstatelijke afstand" voor NSC te groot om samen in een kabinet te gaan. Gedogen van een minderheidskabinet waar PVV in zit is voor NSC overigens geen bezwaar, staat in het verslag.
Dat is hoe de partij van Omtzigt ertegenaan kijkt. Over VVD en BBB schrijft informateur Plasterk niets specifieks, behalve dat ze zich committeren aan de zeven afspraken. De vraag is nog wel hoe de PVV ertegen aankijkt. De afspraken zijn gemaakt in het licht van deze formatiepoging en houden ze stand als de formatie verdergaat? Wilders, die vandaag nergens te zien was, heeft daar nog niets over gezegd.
