Als de bijna 10.000 stembureaus vanavond om 21.00 uur hun deuren sluiten, begint het tellen. Een enorme operatie, waar tienduizenden vrijwilligers bij betrokken zijn. Bij eerdere verkiezingen werd er tot diep in de nacht doorgeteld, wat niet altijd ten goede kwam aan de nauwkeurigheid. Daarnaast blijkt uit onderzoek dat steeds minder mensen vertrouwen hebben in een eerlijk verloop van de verkiezingen.
Om dat te verbeteren, en om het proces transparanter te maken, is de Kieswet veranderd. Welke veranderingen er zijn en welke gevolgen die hebben, zetten we hier op een rij.
Wat is de belangrijkste verandering vergeleken met de vorige keer?
Nog meer dan vroeger geldt het uitgangspunt dat iedere stem telt. Het aantal mensen dat is komen stemmen, moet gelijk zijn aan het aantal biljetten in de stembus. Als dat niet zo is, en er is geen verklaring voor, dan moet er herteld worden.
Als er dan nog een onverklaarbaar verschil is, dan wordt dat vastgelegd. Ook optel- of schrijffouten moeten worden hersteld. Tot nu toe gebeurde dat pas helemaal aan het eind van het proces, en dan alleen als zo'n verschil invloed had op de zetelverdeling. Door de nieuwe Kieswet kan dat eerder.
Hoe worden de stemmen geteld?
Ook daarbij is iets veranderd. Nieuw is het gemeentelijk stembureau, waar alle getelde stemmen de dag na de verkiezingen nog een keer gecontroleerd of geteld worden. Op de avond van de verkiezingen wordt er nog steeds geteld op de stembureaus, maar gemeenten mogen ervoor kiezen om daar alleen de stemmen per partij te tellen, en nog niet hoeveel voorkeurstemmen een individuele kandidaat op de lijst heeft gekregen. Dat gebeurt dan de dag daarna op een centrale locatie, met verse, uitgeslapen vrijwilligers. Iets meer dan de helft van alle gemeenten gaat op die manier tellen.
Als woensdagavond alleen per lijst geteld wordt, krijgen we dan eerder een voorlopig resultaat per partij?
Dat is maar de vraag. Zoals gezegd doet maar iets meer dan de helft van de gemeenten het op die manier. Daarbij doen tellers op een gemiddeld stembureau er al anderhalf uur over om alle biljetten uit te vouwen en op stapels te leggen.
Een belangrijke reden om alleen per lijst te tellen is om te voorkomen dat de vrijwilligers tot diep in de nacht bezig zijn. In het uiterste geval kan zelfs besloten worden het tellen op te schorten en de dag erna verder te gaan.
Hoe transparant is het telproces?
Alle telsessies, zowel op de stembureaus als de dag erna op het gemeentelijk stembureau, zijn openbaar. Burgers mogen daarbij aanwezig zijn, maar het telproces vanzelfsprekend niet storen. Tegenwoordig worden alle processen-verbaal van de stembureaus en ook de optelbestanden openbaar gemaakt op de site van de gemeente.
Alles is na te rekenen. Wie denkt dat zijn stem niet is meegeteld, of dat er een andere optelfout is gemaakt, kan dat melden. Ook de Kiesraad controleert nog uitgebreid of er geen fouten in de tellingen zitten.
Als alles zo goed geregeld is, kan er toch niets meer fout gaan?
Er kunnen altijd dingen fout gaan bij verkiezingen. Gemeenten mogen voor een groot deel zelf bepalen hoe ze de stembusgang organiseren. Dat blijft mensenwerk. Bij de Statenverkiezingen in maart bleek een gemeente in Noord-Holland de verkeerde potloden te hebben gekocht. Weliswaar rode potloden, maar met een zwarte stift.
De wet schrijft rood voor. Toen ze daarachter kwamen, waren er al tientallen, ongeldige stemmen uitgebracht. In een deel van diezelfde provincie moest een oplossing worden gevonden omdat het gebruikte papier zo glad was dat het rode potlood niet goed hield.
Gaan we ooit weer per computer stemmen?
Er wordt nog steeds nagedacht over veilige manieren van elektronisch stemmen, maar tot nu toe blijven daar grote nadelen aan kleven. Het grote voordeel van papier en potlood is dat je bij twijfel over de uitslag altijd terug kunt naar de bron: de stembiljetten.
Wanneer is de uitslag definitief en wie bepaalt dat?
Op vrijdag 1 december is er een openbaar toegankelijke zitting van de Kiesraad in de Tweede Kamer, waar bekendgemaakt wordt welke 150 kandidaten zijn gekozen in de nieuwe Tweede Kamer. Wat weinig mensen weten, is dat de oude Tweede Kamer eigenlijk het laatste woord heeft.
De zogeheten Commissie voor Onderzoek van de Geloofsbrieven, die bestaat uit Kamerleden en onder leiding staat van VVD'er Ulysse Ellian, bepaalt op 5 december of de verkiezingen rechtmatig zijn verlopen en of de nieuwe leden toegelaten kunnen worden. Pas als die commissie groen licht geeft, kan de nieuwe Tweede Kamer op 6 december van start.
