'Veel landen vinden excuses aanbieden lastig', ook uit angst voor consequenties

Maandag 19 december. Na weken van kritiek, discussie en overleg lijkt het er morgen toch van te komen: de excuses van de Nederlandse regering voor het slavernijverleden.

Jarenlang voelden kabinetten er weinig voor. Premier Rutte noemde het aanbieden van excuses in 2020 nog "een risico dat de samenleving verder polariseert". Een beladen onderwerp dus. Mede omdat het aanbieden van excuses ook andere consequenties kan hebben. Denk aan aansprakelijkheid en mogelijke herstelbetalingen.

Nu er excuses lijken te komen, is de vraag: hoe zit het met die juridische gevolgen? Vijf vragen en antwoorden daarover.

1. Welke excuses zagen we eerder?

Regeringen bieden vaker excuus aan. "Sterker nog, je kunt deze eeuw echt spreken van een trend", zegt hoogleraar Juliëtte Schaafsma, die er voor de Tilburg University onderzoek naar deed.

De Nederlandse regering bood de laatste decennia meermaals excuses aan, onder meer voor het handelen in de Tweede Wereldoorlog en het geweld in Indonesië. Ook werden excuses aangeboden voor recente fouten, zoals voor de toeslagenaffaire. Groningers ontvingen driemaal excuses voor de gevolgen van de gaswinning.

Ook het slavernijverleden bleef niet onbesproken. Afgelopen jaren boden de vier grote steden achter elkaar excuses aan, net als De Nederlandsche Bank.

Amsterdam sprak de excuses uit op 1 juli, tijdens de slavernijherdenking:

2. Doen andere landen het ook?

"Het gebeurt over de hele wereld", zegt hoogleraar Schaafsma. Wel ziet ze dat landen met een liberale democratie oververtegenwoordigd zijn. "Je zou kunnen zeggen: die hebben ook veel op hun kerfstok."

In Europa hebben excuses vaak betrekking op oorlogen, legt Schaafsma uit. "Rond het koloniale verleden zijn landen veel minder happig ze aan te bieden."

Nederland voegt zich bij een klein clubje staten, vooral buiten Europa. Van de ons omliggende landen betuigden de meesten wel spijt en noemden ze de daden "zeer betreurenswaardig", maar de meeste regeringen wilden niet overgaan tot excuses voor de slavernij.

3. Gaat er altijd veel tijd overheen?

Koloniale excuses volgen pas na een lang proces. Dat komt volgens Schaafsma doordat landen het ingewikkeld vinden. "Het gebeurt vaak pas als de gebeurtenis onderdeel is gaan uitmaken van de nationale geschiedenis, zoals de Tweede Wereldoorlog bij veel Duitsers onderdeel is geworden van hun identiteit."

"Rond het slavernijverleden komen we in Nederland van veel verder", legt Schaafsma uit. "De gedachte bij veel mensen was altijd: wat waren we toch goed in de 17e eeuw. Er is veel meer nodig om dat perspectief te draaien." Meestal gebeurt dat in kleine stapjes. "Bijvoorbeeld met eerst een spijtbetuiging of het aanbieden van excuses voor een specifieke gebeurtenis."

Dat proces heeft volgens Schaafsma geleid tot waar we nu zijn. "Inmiddels is het slavernijverleden in het publieke domein en zijn de stemmen luider. Dan moeten politici er ook iets van gaan vinden."

Over dat zogenoemde excuus-dilemma, maakte NOS op 3 eerder deze video:

4. Wat kunnen juridische consequenties zijn?

Politici zijn vaak huiverig voor het aanbieden van excuses, uit vrees voor juridische consequenties. Denk bijvoorbeeld aan rechtszaken van nabestaanden.

Precies daarnaar deed Lianne Wijntjens van de Tilburg University onderzoek. Ze bekeek talloze voorbeelden van rechtszaken waarin excuses een rol speelden. Daarin onderzocht ze de vraag: "Als je excuses aanbiedt, kunnen die dan leiden tot civielrechtelijke aansprakelijkheid, waardoor er een schadevergoedingsverplichting kan ontstaan?

Bijna altijd is het antwoord 'nee'.

5. Hoe zit dat bij het slavernijverleden?

Ook bij het slavernijverleden ziet Wijntjens grote juridische hobbels voor die aansprakelijkheid: "De slavernij is meer dan honderd jaar geleden, dus zit je met verjaringstermijnen". Hoewel vastgesteld is dat slavernij op veel manieren nog doorwerkt, bijvoorbeeld in sociale ongelijkheid, ligt dat juridisch ingewikkelder. "In een aansprakelijkheidsprocedure moet de schade van de individuele eiser worden vastgesteld. Als dat al lukt, dan is deze schade veel te ver verwijderd van het oorspronkelijke onrecht."

Toch betekenen excuses juridisch wel iets, voegt ze toe. "Door het aanbieden ervan neemt een regering bepaalde feiten aan voor waar. Zeker wanneer een professionele partij als een overheid ze aanbiedt, mogen de ontvangers daar best iets van verwachten."

Zo volgden na de excuses voor het Srebrenica-drama wel schadevergoedingen voor de nabestaanden, Maar dat drama was dan ook veel recenter dan de slavernij. Wanneer Wijntjes kijkt naar slavernijzaken, bijvoorbeeld in de Verenigde Staten, "bleken de juridische hobbels voor aansprakelijkheid en herstelbetalingen toch te hoog".