Rusland verdwijnt achter een digitaal ijzeren gordijn

• Nando Kasteleijn

  redacteur Tech

Met de vrijheid op internet in Rusland is het bedroevend gesteld. De Russische overheid is in hoog tempo de bewegingsruimte online aan het inperken. Populaire platforms als Facebook en Twitter zijn geblokkeerd. Daarmee is een gecensureerde versie van het internet ontstaan, die doet denken aan wat al jaren praktijk is in China.

Deze ontwikkeling zal grote gevolgen hebben voor de Russische bevolking, zeggen experts. Het land dat bekendstond om zijn florerende internetsector, is veranderd in een plek waar de autoriteiten volledige controle willen hebben over wat er online gebeurt.

Dit heeft grote gevolgen voor de vrijheid van meningsuiting online. Terwijl dat juist een van de belangrijkste pijlers is waarop het wereldwijde web groot is geworden. Het heeft ook grote gevolgen voor onafhankelijke media, die zowel online als op radio en tv vrijwel zijn gekneveld.

Ondermijnd en vernietigd

"Het is enorm deprimerend om te zien", zegt Mariëlle Wijermars, kenner van het Russische internet en universitair docent aan de Maastricht University. Ze memoreert dat er vanaf de jaren 90 veel innovatie was op internetgebied en er sprake van een hechte gemeenschap.

Zo werd in 1997 in Rusland het techbedrijf Yandex opgericht, een tegenhanger van Google, dat een jaar later begon. Yandex werd een succesvol internationaal opererend bedrijf met onder meer een taxi- en bezorgdienst, maar de toekomst ervan is onzeker geworden. "Het internet wordt nu door de Russische politiek volledig ondermijnd en vernietigd", zegt Wijermars.

Van een florerende sector tot enorme beperkingen, zo veranderde het internet in Rusland:

Rusland is zich hiermee aan het isoleren van het wereldwijde web. Dat is een ontwikkeling die al langer gaande is. Drie jaar geleden al waren er duidelijke tekenen dat Rusland bezig was zichzelf los te wrikken van het wereldwijde web. Sindsdien zijn bijvoorbeeld providers verplicht om 'zwarte dozen' in hun netwerk te plaatsen. Daarmee kan wat de Rus online doet in hoge mate worden gecontroleerd.

In theorie zou Rusland zelfs het eigen internet kunnen afkoppelen van de rest van de wereld. Maar dat is ingewikkeld, zeggen experts.

"Het land wil digitaal soeverein worden", zegt Wijermars. "Dit willen ze doen door alleen gebruik te maken van Russische soft- en hardware en door hun internetinfrastructuur te herorganiseren. Maar dat lukt ze nu nog niet goed."

Dat valt ook Olaf Kolkman op. Hij is als senior beleids- en technologiestrateeg verbonden aan de Internet Society, een organisatie die zich bezighoudt met de ontwikkeling van het internet. "Loskomen van de rest van de wereld wordt lastig, zegt hij. "Rusland is op dit moment gewoon nog heel stevig verbonden met de rest van het internet."

Daarnaast kampt Rusland met een technologische braindrain. Naar schatting zijn al 50.000 tot 70.000 it'ers het land ontvlucht en daar kunnen volgende maand nog eens 70.000 tot 100.000 mensen bijkomen. Dat komt door de angst voor repressie en daarnaast bestaat ook nog eens de kans dat ze vanwege financiële sancties geen salaris meer krijgen.

De techsector in Rusland was in 2019 goed voor bijna 25 miljard dollar en voorzag 1,3 miljoen mensen van werk. De vraag is wat daarvan overblijft.

VPN's zijn strohalm

De belangrijkste strohalm voor zowel Russische internetgebruikers als het bedrijfsleven, zijn VPN-diensten. Via een virtual private network kun je doen alsof je vanaf een andere plek op de wereld het internet opgaat en zijn de blokkades weg.

In de eerste maand van de oorlog ging het aantal VPN downloads hard ophoog:

Wel zet Rusland stappen om dergelijke diensten verder te blokkeren. Volgens Wijermars is nu nog niet te zeggen wat dit in de praktijk betekent. "Het is wel een duidelijk signaal, de regering ziet ook wel dat er een enorme toename van het gebruik is. Daar willen ze iets aan doen."

Afschrikwekkend werking

Of het lukt is niet zeker. Maar de vraag is of dat nodig is. "Er zal een afschrikwekkende werking vanuit gaan", zegt Ruslandkenner Wijermars. Dat geldt ook voor het feit dat deze week Facebook en Instagram werden bestempeld als "extremistische organisatie", ook al is niet duidelijk wat dit in de praktijk allemaal zal betekenen.

Twitter is het minst populair in Rusland en WhatsApp het meest volgens cijfers van marktonderzoeker Insider Intelligence:

Daarnaast zullen veelal jonge Russen met technisch kennis manieren zoeken om online te blijven en het contact met de buitenwereld te behouden. Dat kat-en-muisspel met de overheid wordt wel steeds ingewikkelder en gevaarlijker.