Waarom Poetin Oekraïners 'neonazi's in een gecreëerd land' noemt

• Chiem Balduk

  Redacteur online

"Oekraïne moet gedenazificeerd worden om de genocide in Oost-Oekraïne te stoppen." De Russische president Poetin gebruikt zeer grote woorden om de invasie van Oekraïne te rechtvaardigen. Wat bedoelt hij precies met de aantijgingen? En waar zijn ze op gebaseerd?

We leggen vijf claims van Poetin voor aan historicus Marc Jansen, auteur van Grensland, een geschiedenis van Oekraïne. De citaten van Poetin komen uit twee recente toespraken en een artikel van zijn hand. Onderaan dit artikel kun je die teksten lezen.

1. "De Oekraïense regering is russofoob"

Oekraïne heeft de afgelopen jaren geprobeerd de Oekraïense eenheid te versterken en invloeden uit Moskou te beperken, onder meer door een nieuwe taalwet. "Onderwijs moet in het Oekraïens worden gegeven en kranten in het Oekraïens worden uitgegeven." Zulke maatregelen gaan wellicht ten koste van het Russisch, maar betekenen geen 'uitbanning' van het Russisch, zegt Jansen.

"Tot 2014 was Oekraïne een verdeeld tweetalig land, maar dat is echt veranderd. In Kiev is het Oekraïens bijvoorbeeld enorm opgerukt. In westelijke steden als Lviv of Ternopil word je als Russischtalige überhaupt nauwelijks begrepen", aldus Jansen.

2. "Neonazi's hebben de macht in Oekraïne"

Voor de nazi-aanklacht moeten we terug naar de Oekraïense nationalist Stepan Bandera, die in de Tweede Wereldoorlog de kant van nazi-Duitsland koos en wiens beweging meewerkte aan de massamoord op Joden en Polen. "Dat deed hij in de hoop een onafhankelijke Oekraïense staat te kunnen uitroepen, wat overigens mislukte." In met name West-Oekraïne geniet Bandera als 'verzetsstrijder' een cultstatus, tot afschuw van Moskou.

"Er bestaan extreemrechtse, antisemitistische partijen in Oekraïne, maar die spelen geen rol van betekenis in het landelijk bestuur." Wel waren ze prominent aanwezig bij de Majdan-revolutie van 2014 en bestaan er neonazistische milities die actief zijn geweest bij de strijd in Oost-Oekraïne, zoals het Azov-bataljon, dat is opgenomen in de Oekraïense krijgsmacht.

Dat maakt de regering van Zelensky geenszins 'neo-nazi's', benadrukt Jansen. Integendeel: president Zelensky heeft een Joodse achtergrond, familieleden werden tijdens de Holocaust vermoord. In Oekraïne werden naar schatting zeven miljoen mensen gedood tijdens WO II, na Belarus en Polen het hoogste percentage doden van de totale bevolking.

3. "Oekraïne pleegt genocide op 4 miljoen Russen"

Ongefundeerde propaganda, aldus Jansen. In Oost-Oekraïne wordt al acht jaar oorlog gevoerd tussen het Oekraïense leger en pro-Russische separatisten, waarbij veel mensen op de vlucht zijn geslagen. "Maar dat is iets anders dan genocide." Poetin onderbouwt de genocide-aanklacht niet met concrete voorbeelden.

Verder stelt Poetin dat Oekraïne Russisch-orthodoxe kerken die onder het patriarchaat van Moskou vallen wil "vernietigen". Kiev heeft sinds 2018 weliswaar een eigen patriarch, die losstaat van Moskou, maar er zijn volgens Jansen geen tekenen dat Oekraïne de Russisch-Orthodoxe kerk tegenwerkt. "Zo blijft het beroemde Holenklooster in Kiev zonder problemen de zetel van de Russisch-Orthodoxe kerk."

4. "Het moderne Oekraïne is bedacht door Rusland"

In Poetins toespraak van ruim een uur van vorige week zei hij het al na één minuut: Lenin heeft Oekraïne gecreëerd. Dat klopt in zekere zin, zegt Jansen, want het was Lenin die Oekraïne soevereiniteit gaf. "Hij was bang dat de Sovjet-Unie te Russisch zou worden, terwijl hij net had afgerekend met het tsaristische Russische Rijk." Later kreeg het huidige territorium van Oekraïne vorm, toen Stalin delen van Polen (Lviv en omgeving) aan de Sovjetrepubliek toevoegde en door Chroestjov de Krim werd 'overhandigd'.

Dat betekent niet dat Oekraïne toen pas ontstond. Historici gaan terug naar de late Middeleeuwen, naar het rijk van Kiev-Roes als beginpunt van de Oekraïense geschiedenis. "Rusland ziet dat rijk ook als het begin van hún geschiedenis. Daarom is Kiev zo belangrijk voor Moskou. Het is als bakermat van de Slavische cultuur de 'Moeder aller steden'."

Desondanks is het streven van Oekraïne als natiestaat een relatief modern verschijnsel. In de 19e eeuw gingen intellectuelen zich inzetten voor een eigen Oekraïense natie. De naam Oekraïne is overigens al eeuwenoud en betekent 'Grensland', verwijzend naar de positie tussen de grote Europese rijken. Die typering blijkt nog altijd actueel, als 'grensland' tussen Rusland en de EU.

Russisch verzinsel of niet: Oekraïne is tegenwoordig een verenigde, autonome natie, aldus Jansen. "Juist door de oorlog in Oost-Oekraïne, die sinds 2014 woedt, is Oekraïne een grotendeels verenigd land geworden. Poetin heeft meer voor de Oekraïense natievorming gedaan dan ieder ander."

5. "Oekraïne werkt aan de ontwikkeling van kernwapens"

"Ook dit is een verzinsel uit de koker van de Russische propaganda", zegt de historicus resoluut. Oekraïne beschikte na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie over kernwapens, maar die werden mede onder druk van het Westen, aan Rusland gegeven, in ruil voor erkenning van de Oekraïense grenzen. "Deze afspraak uit 1994 bleek 20 jaar later niets meer waard, toen Rusland de Krim annexeerde."

Zelensky brengt deze gebroken belofte graag in herinnering, maar er zijn geen tekenen dat het land op dit moment actief nucleaire wapens ontwikkelt. "Misschien willen ze het wel, maar je hebt niet zo maar een kernwapen."

Waarheid of niet: bovenstaande claims worden door een aanzienlijk deel van de Russische bevolking geloofd, zegt Jansen. "Dat is de kracht van propaganda: al acht jaar horen Russen op de staatstelevisie dat er nazi's aan de macht zijn in Kiev, en die moeten worden gestopt."