Geen schaakstuk sterker dan de Dame, maar waarom geen vrouw in top 100?

• Rens Went

  redacteur NOS Sport

De Dame is het krachtigste stuk op het schaakbord, maar in de top 100 van de wereld staat geen vrouw. Op plek 382 scroll je pas langs de wereldkampioen bij de vrouwen, de Chinese Ju Wenjun.

Toch schaakt Ju deze weken tussen de sterkste grootmeesters van de planeet. Op het prestigieuze Tata Steel-schaaktoernooi in Wijk aan Zee. Tegen dertien mannen. En dat is vrij uniek. Vrouwen schaken op het hoogste niveau bijna nooit tegen mannen.

"Wij willen altijd graag minimaal één vrouw erbij hebben en nu doet eindelijk weer eens een vrouw mee in onze hoofdgroep", zegt Jeroen van den Berg, directeur van het toernooi, waar dit jaar 4 van de 28 schakers vrouw zijn.

Geduld

Als het aan de Nederlandse schaakbond ligt, worden aparte vrouwencompetities op lange termijn helemaal afgeschaft en schaakt iedereen samen. Een plan om het vrouwenschaken te laten groeien ligt er, wereldbond FIDE trekt prijzengeld gelijk en de Nederlandse Stichting ChessQueens staat in formatie. Maar geduld is gevraagd.

Het schaken is jonger, sneller en digitaler dan ooit, maar niemand ontkent dat er een kloof in de schaakwereld bestaat. Van de ruim tweeduizend grootmeesters op aarde zijn iets meer dan veertig vrouw.

Zijn vrouwen dan slechtere schakers dan mannen? Judit Polgár bewees al van niet. De Hongaarse bereikte twintig jaar geleden de top tien van de FIDE-wereldranglijst en liet schaaklegende Garry Kasparov, nadat Polgár hem had verslagen, diens denigrerende woorden over vrouwenschaken inslikken.

Het gat tussen de vrouwentop en de mannentop is groot. Maar trek op basis daarvan geen conclusies over de potentie, betoogt hoogleraar Wei Ji Ma. Hij deed een statistische analyse die liet zien dat schaaksters (in India) gemiddeld gewoon even sterk zijn als hun mannelijke collega's.

De genderkloof lijkt misschien eerder een participatiekloof. Simpel gezegd: wereldwijd schaken veel minder vrouwen dan mannen, dus zie je ze ook minder in de top.

95 procent is man

Ook in Nederland is dit het geval, zegt Jeroen Bosch, technisch directeur van de Nederlandse schaakbond. "In ons ledenbestand is 95 procent man en 5 procent vrouw."

Zoekend naar een antwoord op de vraag waarom vrouwen minder schaken, stuit je op tal van ontmoedigende oorzaken. Van stereotypen dat schaken een mannensport is tot verhalen over pestgedrag en (seksuele) intimidatie. Een dieperliggend cultureel probleem lijkt aan de orde.

De schaakwereld kijkt niet weg, maar cultuurverandering vindt niet van de ene op de andere zet plaats. En dus wordt er actie ondernomen. FIDE-directeur Dana Reizniece-Ozola pleit voor "een ecosysteem met meer toegankelijkheid en betrokkenheid voor vrouwen." Een leven opbouwen in het schaken moet volgens haar ook voor vrouwen mogelijk zijn.

Tal van stichtingen, zoals Women in Chess, zijn opgezet om het vrouwenschaken te stimuleren. En het prijzengeld voor vrouwen kruipt op meerdere grote toernooien ook toe naar het niveau van de mannen.

Succes

Het lijkt erop dat de initiatieven succes hebben. Aan het bord nemen steeds meer vrouwelijke internationale schakers plaats: van acht op de honderd tien jaar geleden naar tegenwoordig vijftien op de honderd.

Bondsman Bosch ziet ook groeiend schaakenthousiasme in Nederland. "Schaken zit in de lift. Meer en meer kinderen willen schaken. Sommige jeugdverenigingen hebben zelfs een ledenstop."

De boost die de denksport kreeg door de coronacrisis, waarin veel mensen thuis begonnen met online schaken, en de succesvolle Netflix-serie The Queen's Gambit, waarin de jonge vrouw Beth Harmon tussen mannen de schaaktop bereikt, droeg misschien nog wel meer bij aan de toename, vertelt de Nederlandse schaakbond.

Roebers en Van Foreest

Toch kan het vrouwenschaken een nieuwe Polgár of een non-fictieve Harmon goed gebruiken. En dat is precies waar de Nederlandse schaakbond op mikt. Toptalenten Eline Roebers, actief op het Challengers-niveau in Wijk aan Zee, en Machteld van Foreest krijgen intensieve begeleiding en financiële steun.

Het is onderdeel van een veelomvattend plan waarmee de bond meer vrouwelijke rolmodellen wil creëren, meer meisjes wil trainen en een grote basis van schakende vrouwen wil opzetten. "We hebben een visie waarbij we hopen dat er uiteindelijk geen aparte vrouwencategorie meer bestaat", stelt Bosch.

Hulp is daarin nabij van zeven 'schaakkoninginnen' van de Nederlandse Stichting ChessQueens, onder wie schaakstreamer Anna-Maja Kazarian: "We willen meer meisjes en vrouwen naar de sport leiden en aansporen om te gaan schaken. Met een jaarlijks 'festival' en workshops." Toptalenten Roebers en Van Foreest kwamen al eens langs ter inspiratie.

Laatste plaats

Na drie van dertien gespeelde ronden staat zowel Roebers als Ju op de laatste plaats in hun categorie bij het Tata Steel-schaaktoernooi. "Ju gaat het moeilijk krijgen", had Van den Berg vooraf al gezegd. Maar dat geeft volgens hem niet. "Ze is qua rating de zwakste speler in onze hoofdgroep. Maar met liefde maken we een uitzondering."

Zo wurmt Ju zich tussen de mondiale schaaktop bij de mannen en bestormen Roebers en Van Foreest voorlopig nog de vrouwentop. De tijd zal uitwijzen hoe lang en hobbelig die route zal zijn.

Toch droomt de Nederlandse schaakbond alvast hardop over een moment waarop we het niet meer hebben over 'mannenschaken' en 'vrouwenschaken'. Maar gewoon over 'schaken'.