Miljoenen chips Nederlandse fabrikanten belanden in Rusland ondanks sancties

• Siebe Sietsma

  onderzoeksredactie NOS/Nieuwsuur

• Paulus Houthuijs

  onderzoeksredactie NOS/Nieuwsuur

Microchips gemaakt door Nederlandse bedrijven komen ondanks zware sancties nog altijd in Rusland terecht. Het gaat om vele miljoenen stuks sinds het begin van de invasie in Oekraïne tot en met december.

De export loopt via tussenhandelaren. Enkele honderden leveringen zijn gegaan naar drie Russische ondernemingen die gelinkt zijn aan defensiebedrijven. 'Nederlandse' chips zijn ook gevonden in Russische wapens.

De gezamenlijke onderzoeksredactie van de NOS en Nieuwsuur kreeg toegang tot handelsgegevens, sprak met betrokken bedrijven, overheidsinstanties, experts en onderzoekers, en kreeg inzage in vertrouwelijke documenten. Het onderzoek geeft voor het eerst inzicht in de schaal waarop microchips van Nederlandse producenten in Rusland belanden.

Er is een duidelijk patroon zichtbaar van een kleine groep Chinese bedrijven die Nederlandse chips weet te bemachtigen en die maand in maand uit naar Rusland exporteert. Een van die bedrijven staat op de sanctielijst van de VS vanwege leveringen aan de Russische defensie-industrie. Ondanks de steeds strengere sancties is de afgelopen maanden geen daling van de export zichtbaar.

In pantserhouwitser en gevechtshelikopter

De Nederlandse chips die naar Rusland gaan, zijn vooral afkomstig van grote chipproducenten als NXP uit Eindhoven en Nexperia uit Nijmegen. Het NOS/Nieuwsuur-onderzoek toont aan dat er recent microchips van NXP zijn aangetroffen op het slagveld in Oekraïne.

Ze werden onder meer gevonden in een uit elkaar gehaalde Russische pantserhouwitser, een kruisraket en een gevechtshelikopter:

Bij eerder onderzoek werden in Russische drones al chips van NXP en Nexperia aangetroffen, in een Iraanse kamikazedrone zat een NXP-chip. Al deze wapens worden door Moskou ingezet om Oekraïense militairen én burgers te doden.

Woordvoerders benadrukken dat de bedrijven zich aan de sanctieregels houden en geen zaken doen met Rusland. Ook hun afnemers mogen geen chips aan Rusland verkopen. Ze zeggen machteloos te staan als chips, waarvan NXP en Nexperia er wereldwijd jaarlijks vele miljarden produceren, toch via parallelhandel in Rusland terechtkomen.

'Huiswerk doen'

De producenten zijn wettelijk verplicht 'hun huiswerk' te doen om te voorkomen dat hun chips aan Rusland worden verkocht. De Nederlandse producenten zeggen dat ook te doen. Experts wijzen erop dat deze zogeheten due diligence weliswaar richtlijnen geeft, maar dat er in de EU-richtlijnen geen enkele wettelijke verplichting staat.

Hoe het dezelfde malafide tussenhandelaren toch steeds lukt om chips te kopen, daar zeggen de twee multinationals geen antwoord op te hebben. Afnemers van NXP worden "krachtig" doorgelicht, laat het bedrijf in een reactie weten. De onderneming beweert verder te gaan dan de wettelijke verplichtingen bij sanctienaleving. Onduidelijk is wat dat precies betekent, en of het bedrijf optreedt tegen de groep Chinese tussenhandelaren.

Nexperia hamert erop dat zijn exportcontroleteam de nieuwste software gebruikt "om onze distributie te bewaken". Als een distributeur de sancties heeft overtreden, wordt het contract stopgezet. Of dit afgelopen jaar is gebeurd, wil het bedrijf niet zeggen. Onder de streep kan doorverkoop aan derden "niet altijd door ons gecontroleerd, noch voorkomen worden".

Grote zorgen

De schimmige tussenhandel in microchips gebeurt, voor zover de overheid kan zien, zonder toestemming en zonder medeweten van Nederlandse producenten, meldt het het ministerie van Buitenlandse Zaken in een reactie. "Nederland maakt zich er grote zorgen over en zoekt samen met de Europese Unie en andere EU-landen naar effectieve manieren om dit te voorkomen en de tussenhandel aan te pakken."

Overigens komt een nog veel grotere stroom aan microchips, gemaakt door bedrijven buiten Nederland, terecht bij Russische importeurs. Alleen al over de maand november gaat het om minstens 2 miljoen chips verspreid over tientallen concerns. Ter vergelijking: uit fabrieken van NXP en Nexperia ging het in dezelfde periode om ruim 60.000 chips: zo'n 6 procent van het totaal.

Experts gaan ervan uit dat de Russische importstroom nog steeds gaande is en er zijn geen aanwijzingen dat het is gestopt. Maar van januari zijn nog geen handelsdata beschikbaar.

Van de recente aanvoer aan chips valt niet te zeggen welk aandeel in Russisch oorlogstuig belandt, en hoeveel er bijvoorbeeld in wasmachines, telefoons of andere consumentenproducten terechtkomen. Feit is wel dat Moskou zulke chips hard nodig heeft voor onderhoud, reparatie en productie van wapens.

"Een reeks Nederlandse componenten is cruciaal voor de Russische oorlogsmachine", zegt James Byrne, directeur van het Open-Source Intelligence and Analysis Research-team van de Britse denktank RUSI. "Deze chips worden regelmatig gevonden in bijna alle type legerdrones van Rusland en andere precisiewapens, zoals kruisraketten." In 10 van de 27 Russische wapensystemen die RUSI op verzoek van Oekraïne onderzocht, werden NXP-chips gevonden, meldde het instituut al afgelopen zomer.

Sanctie-omzeiling

De EU-sancties tegen Rusland worden massaal omzeild. Bijvoorbeeld door kleine bedrijven die chips via pakketpost naar Rusland verschepen. Ook zijn er veelal Aziatische handelaren die Nederlandse chips verwerven en, ongehinderd door sancties, de producten tegen hoge winstmarges doorverkopen aan Rusland.

Zo is de grootste tussenhandelaar in Nederlandse chips, volgens de data waarover NOS en Nieuwsuur beschikken, het in China gevestigde Sinno Electronics. Maar in tegenstelling tot Washington heeft Brussel nog geen strafmaatregelen ingesteld tegen Sinno. De onderneming is om een reactie gevraagd, maar heeft niet gereageerd.

Op de vraag waarom deze, of überhaupt geen tussenhandelaren inzake chips naar Rusland, op de EU-sanctielijst zijn gezet, zegt Buitenlandse Zaken: "Nederland doet geen uitlatingen over concrete voorstellen voor nieuwe sancties, om zo het verrassingseffect en daarmee de effectiviteit van maatregelen niet te ondermijnen." Er is ook consensus binnen de lidstaten nodig om een bedrijf te sanctioneren, wordt er aanvullend gezegd.

Door de grote rol van met name Chinese exporteurs is controle nauwelijks effectief. Peking heeft geen sancties opgelegd tegen Moskou en handel in chips vanuit China is dus nog gewoon mogelijk. Het onderzoek van NOS/Nieuwsuur toont dan ook aan dat er de afgelopen periode zeer beperkt kon worden ingegrepen.

Het gaat vanuit het Openbaar Ministerie vooralsnog om één strafrechtelijke vervolging. De Douane laat weten dat er vele tienduizenden controles zijn uitgevoerd. Dat heeft op het gebied van microchips uiteindelijk slechts geleid tot het tegenhouden van éen vrachtlading met een waarde van 300.000 euro.

'Bedrijven kunnen meer doen'

"Tot op heden zien we dat vervolging van sanctie-overtredingen vooral tot 'heterdaadjes' beperkt blijft", zegt sanctierechtadvocaat Yvo Amar. Hij schat dat er in vijftien jaar tijd slechts tien veroordelingen zijn geweest, waarbij ingewikkelde handelsconstructies via derde landen buiten schot bleven. Volgens Amar wordt er nu "serieus werk" van gemaakt, maar blijft het moeilijk en zeer tijdrovend voor justitie om ook meer complexe zaken voor de rechter te krijgen.

"Ik denk wel dat bedrijven nog altijd meer kunnen doen dan ze op dit moment doen", vervolgt Amar. Zo kunnen chipmakers contractueel vastleggen dat een importeur in bijvoorbeeld China gecontroleerd kan worden waar een chip uiteindelijk voor is gebruikt, of is doorverhandeld.