Kirgizië, Armenië, Turkije: via deze landen krijgt Rusland toch sanctieproducten

• Gidi Pols

  redacteur Economie

• Sjoerd Mouissie

  Datajournalist

Door de sancties tegen Rusland is de export van Nederland naar dat land grotendeels stilgevallen. Maar de handel in gesanctioneerde producten met buurlanden van Rusland floreert juist. En die landen sturen dit soort goederen weer in groten getale door naar Rusland, blijkt uit onderzoek van de NOS.

Met de sancties willen de Europese lidstaten het Rusland moeilijk maken om de oorlog in Oekraïne te financieren. Zo mogen er geen chips en fabrieksonderdelen voor raffinaderijen meer naar Rusland, maar ook geen luxegoederen als dure auto's, jachten, juwelen of kleding.

Voor de sancties zag de export van nu gesanctioneerde producten er zo uit:

Van oudere sancties tegen bijvoorbeeld Iran en Syrië is bekend dat landen naar methodes zoeken om handelsverboden te omzeilen. Handelaars en exporteurs gebruiken daarvoor bijvoorbeeld uitwijklanden.

De douane kijkt daarom niet alleen naar rechtstreekse handel met Rusland. Er gaan ook alarmbellen af bij de douaniers als een lading dure horloges of scheepsonderdelen naar een verdacht buurland van Rusland gaat. Welke landen de douane aanmerkt als potentiële omzeillanden, wil een woordvoerder niet zeggen. "Anders maken we kwaadwillenden wijzer en kiezen ze nét andere landen."

Kirgizië en Armenië

Op basis van buitenlandse nieuwsberichten over (mogelijke) ontwijking van sancties, selecteerde de NOS een aantal landen dat waarschijnlijk gebruikt wordt als uitwijkland. Het gaat allereerst om Kirgizië, Armenië en Kazachstan, die samen met Rusland en Belarus in de Euraziatische Economische Unie zitten. Daarnaast zijn ook grote handelspartners en buurlanden als Oezbekistan, Tadzjikistan en Turkije meegenomen.

Met name naar Armenië, Kirgizië, Oezbekistan, Kazachstan en Turkije nam de handel significant toe. Bij Tadzjikistan was dat minder het geval. Er zijn ook landen die geen recente gegevens over import en export hebben gerapporteerd aan de VN. In enkele gevallen stopte de rapportage kort na de Russische inval in Oekraïne.

De handel naar uitwijklanden neemt toe sinds de sancties:

Dat de export van sanctieproducten naar Rusland niet helemaal opgedroogd is, heeft twee verklaringen. Een deel van de producten stond niet direct na de Russische invasie, eind februari, al op de sanctielijst. Het stofje gallium - nodig voor heel goede thermometers en zonnecellen - staat bijvoorbeeld sinds half maart op de lijst. Een bepaald soort geisers staat er pas op sinds juli.

Daarnaast worden onder sommige productgroepen spullen geschaard die onder de sancties vallen, terwijl er ook spullen onder vallen die nog wél naar Rusland mogen. Jassen bijvoorbeeld. "Goedkope jassen mogen geëxporteerd worden", zegt een woordvoerder van de douane. Luxegoederen van boven de 300 euro per artikel mogen niet naar Rusland. Zo komt het dat de directe export van jassen nog niet naar nul is gegaan.

Uitwijklanden

Nederlandse exporteurs verschepen niet alleen meer gesanctioneerde producten naar uitwijklanden; de Russische handelspartners voeren vervolgens ook veel meer producten uit naar Rusland sinds het begin van de oorlog.

Als we naar specifieke producten kijken, zien we sterke aanwijzingen dat sommige producten inderdaad simpelweg doorgevoerd lijken te worden.

"Ik hoor het veel in de markt", zegt advocaat Yvo Amar, die gespecialiseerd is in sanctiewetgeving. Ondernemers kloppen bij hem aan om te vragen of exporteren naar pakweg Kazachstan of Turkije mag, ook als de ondernemer vermoedt dat de goederen eigenlijk naar Rusland gaan en daar niet heen mogen. "Turkije is de nummer één, wat ik hoor."

In de data valt ook Armenië op. Dat land lijkt sinds de sancties bijvoorbeeld een draaischijf te zijn voor luchtpompen en compressoren. "Het zou goed kunnen dat die ook voor militaire doeleinden gebruikt kunnen worden", zegt Amar.

In theorie kan het natuurlijk zo zijn dat de Armeense industrie opeens heel veel behoefte heeft aan deze Nederlandse compressoren en dat de Armenen tegelijkertijd veel meer van dit soort compressoren voor de Russische markt produceren. Maar doorvoer - en daarmee sanctieontwijking - ligt meer voor de hand.

Ook dit soort indirecte handel met Rusland is verboden, zegt advocaat Amar. "Als klanten het mij vragen, zeg ik ze ook dat het strafbaar is. Wat ze daarna doen, weet ik niet."

Maar dat een deel van de ondernemers de gok neemt en toch hun spullen met tussenstop naar Rusland stuurt, kan Amar zich goed voorstellen. "90 procent van de exporteurs zal zeggen: ik doe het niet, maar 10 procent zegt misschien wel: ik probeer het toch, want anders ga ik failliet."

Pakkans

Wat ook meespeelt, is dat de pakkans niet heel hoog lijkt. Tot 2 oktober onderschepte de douane 258 zendingen vanwege een mogelijke overtreding van de sanctiemaatregelen. Slechts in vier van die gevallen ging het om een zending naar een van de uitwijklanden.

Deze signalen komen uiteindelijk bij het Openbaar Ministerie terecht. "Wij krijgen signalen van de douane, maar ook van toezichthouders en Meld Misdaad Anoniem", zegt een woordvoerder. "Al die signalen pakken we op."

Inmiddels lopen er vijftig onderzoeken bij het OM. "Een deel daarvan heeft betrekking op uitwijklanden", zegt de woordvoerder. In een van die zaken gaat het bijvoorbeeld om de 55-jarige Dmitri K., die afgelopen zomer maandenlang vanuit een Gelders dorp via de Maldiven en Kazachstan onder meer computerchips aan Rusland zou hebben geleverd.

Toch laten de data volgens Amar zien dat het grootste deel van de omzeiling niet op de radar van de opsporing staat. "En dat is ook frustrerend voor Nederlandse ondernemers. Ik heb klanten die er zelf voor kiezen de sancties niet te overtreden, maar zien dat hun concurrenten het wel doen. Zonder dat ze aangepakt worden."

Minister Hoekstra van Buitenlandse Zaken zegt in een reactie dat hij erkent dat er meer gedaan moet worden om de ontwijking aan te pakken. "Het is een spel van kat en muis. We moeten die landen hierop aanspreken en in Europa gaan praten hoe we deze gaten kunnen dichten."

Heeft u tips over bedrijven die de sancties ontwijken? Mail naar economie@nos.nl