'Russische Google' wil weg uit Rusland, maar blijft radertje in propagandamachine
Het was jarenlang een van de weinige economische beloftes van Rusland: de techreus Yandex. Maar de Russische 'Google, Amazon, Spotify, Thuisbezorgd en Uber in één' ligt sinds de Russische invasie in Oekraïne onder vuur, vanwege de rol in het verspreiden van Russische propaganda en desinformatie via de populaire zoekmachine. Het bedrijf wil nu vertrekken uit Rusland en deels verkassen naar Nederland.
Oekraïense Nederlanders demonstreerden gisteren bij het hoofdkantoor op Schiphol, waar Yandex om fiscale redenen al een vestiging heeft. In Estland en Letland, waar het vooral taxidiensten aanbood, is het bedrijf verboden vanwege vermeende banden met Russische inlichtingendiensten. Hoe terecht is de kritiek?
Yandex is tot dusverre niet gesanctioneerd door de Europese Unie, maar een aantal sleutelfiguren wel, onder wie bestuurder Tigran Choedaverdjan en oprichter Arkadi Volozj. Een woning van Volozj aan het Vondelpark in Amsterdam, aangekocht via een bedrijf op de Britse Maagdeneilanden, is eind oktober gekraakt. Aan de 19e-eeuwse gevel hangt een spandoek met de tekst 'Tegen oorlog en kapitalisme'.
Onder controle gekregen
Yandex wist lange tijd binnen de "grenzen van het mogelijke" te opereren, vertelt Mariëlle Wijermars, onderzoeker van Russisch internet en verbonden aan de Universiteit van Helsinki. "Tot ergernis van Moskou, omdat bij Yandex onder meer werd doorverwezen naar Russischtalige onafhankelijke nieuwssites uit Oekraïne en Georgië."
Om die reden heeft de Russische overheid er alles aan gedaan om via wetgeving controle over Yandex te krijgen. "Doordat het bedrijf aan die regels moet voldoen, heeft Moskou de zoekresultaten uiteindelijk naar zijn hand weten te zetten", zegt Wijermars. Het resultaat: censuur.
De Amerikaan David Salvo van het instituut Alliance for Securing Democracy doet al maanden onderzoek naar de zoekresultaten in Yandex vanwege het grote belang van de zoekmachine in Rusland. "Als een Rus op zoek is naar informatie, dan zal hij daar hoogstwaarschijnlijk Yandex bij gebruiken."
Wanneer op nieuwsgebeurtenissen wordt gezocht, leiden de meeste zoekresultaten naar Kremlingelieerde media. "Dat is niet verrassend, omdat de meerderheid van de media nou eenmaal Kremlingezind is", zegt Salvo. Maar er zijn ook signalen dat de zoekresultaten worden gemanipuleerd, hoewel dat niet hard te maken valt. "Kremlingezinde websites noemen de oorlog een 'speciale militaire operatie', maar als je op 'oorlog' zoekt, kom je toch bij die websites terecht."
Salvo heeft nog een voorbeeld: "Toen de oorlogsmisdaden in Boetsja aan het licht kwamen, zochten we dagelijks op 'Boetsja'. Aanvankelijk verschenen links naar websites waarin Russische propaganda werd ontkracht, maar die verdwenen plotseling uit de lijst. Vervolgens kreeg je alleen links naar algemene informatie over Boetsja of Instagrampagina's."
Er is volgens de Yandex-onderzoeker geen smoking gun voor manipulatie, maar feit is dat Yandex een belangrijke radertje is van de Russische propagandamachine. "Dat maakt dat ze in mijn ogen verantwoordelijkheid dragen voor die misinformatie."
Bedrijf redden
Yandex lijkt er alles aan te doen om uit te stralen dat het niet verbonden is met het Kremlin. De gesanctioneerde bestuurders zijn naar de achtergrond verdwenen en over de oorlog in Oekraïne laat het bedrijf zich niet uit. In Yandex.Maps zijn tegenwoordig geen landsgrenzen meer te zien, zodat er geen keuze hoeft worden gemaakt waar de Russisch-Oekraïense grens ligt.
De nieuwsdienst van Yandex is vorige maand verkocht aan het bedrijf achter VKontakte (het Russische Facebook), dat weer in handen is van een zakenman die gelieerd is aan het Kremlin. Ook is op de startpagina van de zoekmachine geen blokje met het laatste nieuws meer te zien. Zo heeft Yandex zich 'ontdaan' van het nieuws, hoewel de zoekmachine overeind is gebleven.
"Het was een belangrijk onderdeel van Yandex, maar het bedrijf wil zijn voortbestaan veilig stellen", zegt onderzoeker Wijermars. "De focus verschuift naar de technologiedivisie, hoewel ze daar weer met andere problemen kampen, zoals het chiptekort." Ook zijn veel hoogopgeleide IT'ers vertrokken uit Rusland vanwege de mobilisatie.
Een deel van het bedrijf is al naar Israël verplaatst, waar oprichter Volozj woont. Nu moeten vier divisies, waaronder de ontwikkeling van zelfrijdende auto's, volgen. Voor deze onderdelen is Yandex sterk afhankelijk van samenwerking met westerse bedrijven, en die werd bemoeilijkt door het Russische eigenaarschap van het bedrijf.
De zoekmachine blijft achter in Rusland en kan daar dus een radertje in het propaganda-apparaat blijven.
