Protestkunst maakt verzet in Iran (wereldwijd) zichtbaar

• Eliane Lamper

  redacteur Online

Vrouwen met hun vuisten in de lucht en schoolmeisjes die zonder hoofddoek de ordetroepen trotseren: het zijn indringende beelden die sinds het begin van de protesten in Iran naar buiten kwamen. De dood van de Koerdisch-Iraanse Jina Mahsa Amini leidde niet alleen tot volkswoede op straat, maar ook tot massaal actievoeren op sociale media.

Iraniërs gebruiken hun creativiteit om hun verzet tegen het regime uiten. Door middel van de leus 'Vrouw, leven, vrijheid', liedjes en protestkunst wordt de roep om vrijheid in het land wereldwijd bij miljoenen mensen onder de aandacht gebracht.

Ook de Iraans-Nederlandse ontwerper Sara Emami maakte illustraties. Op een van de beelden is een vrouw met lange haren te zien, met als onderschrift: "Wist je dat je haar laten wapperen in de wind een misdaad is in Iran?".

Met de poster hoopt ze uit te leggen wat er aan de hand is. "Ik merk dat mensen het lastig vinden om te begrijpen wat er in Iran gaande is", zegt Emami. "Zo kan iedereen zich er wel een voorstelling van maken." Ze zag haar illustraties terug bij grote solidariteitsdemonstraties in onder meer Los Angeles, Tokio, Berlijn en Oslo.

De protestkunst die nu gemaakt en verspreid wordt door veelal de 'TikTok-generatie', is voor iedereen toegankelijk, ongeacht culturele achtergrond, ziet Nafise Motlaq. De Iraanse is fotograaf en als mediawetenschapper verbonden aan de Nisantasi Universiteit in Istanbul. "Uit welk land je ook komt, iedereen kan de beelden begrijpen en voelen wat ermee gezegd wordt."

Al twintig jaar lang volgt Motlaq protesten in Iran van dichtbij en de protestkunst die daarbij gebruikt wordt. "De posters werden voorheen gemaakt door professionele cartoonisten, en vaak was daarop dezelfde boodschap te zien. Mensen die onderdrukt worden, opgesloten zitten, verstikt worden. Ze vragen om hulp of vragen om voor hen te bidden."

Nu ziet Motlaq illustraties voorbijkomen die vooral moed en kracht verbeelden, en soms ook pijn. Op de beelden zijn vaak vrouwen te zien met lange, wapperende haren die hun vuisten in de lucht steken. "Het is vaak een vrouw die in haar eentje staat en dapper, zelfverzekerd en kalm is", zegt Motlaq op basis van haar analyse van honderd protestbeelden. "Ze wil individuele vrijheid, en staat niet voor een specifieke economische klasse, etniciteit of religieuze groep."

Ook zijn de gezichten van jonge vrouwen en meisjes die omgekomen zijn door geweld vaak te zien op de beelden, met name het gezicht van Mahsa Amini. "Een iconische vrouw die groter dan zichzelf is geworden", zegt Motlaq. Andere thema's die veel voorbijkomen zijn de kaart van Iran, afgebeeld als vrouw, het gebruik van bloed en de Azadi-toren in Teheran, het bekendste gebouw van de hoofdstad met een naam die in het Perzisch 'Vrijheidstoren' betekent.

Het haar van vrouwen is ook een veel terugkomend symbool in de protestkunst. Vrouwen rebelleren door de verplichte hoofddoek af te doen en eisen daarmee hun vrijheid op. "Het gaat niet alleen om de keuze om het haar wel of niet te bedekken, maar symboliseert dat het hele systeem anders moet." Emami is het daar mee eens: "Het is een symbool geworden voor alles wat er mis is, voor allerlei vormen van onderdrukking."

Op afbeeldingen is te zien hoe ayatollahs door de haren van de vrouwen worden weggejaagd. Ook is het afknippen van haar veel te zien. Dat heeft ook een symbolische betekenis: de vrouwen snijden figuurlijk de macht die het regime over hen heeft van zich af.

'Vrouw, leven, vrijheid'

De andere illustratie van Emami is geïnspireerd op een foto van Iraanse meisjes. Zij doen op school hun hoofddoek af en draaien het portret van de opperste leider Khamenei om, om daar vervolgens de leus 'Zan, zendegi, azadi' op te schrijven, ofwel 'Vrouw, leven, vrijheid'. "Ik raakte zo ontroerd. Het is ongekend moedig dat ze dit durfden te doen", zegt Emami. "Deze tekening staat voor hun moed, en ook voor de hoop op een betere toekomst voor de nieuwe generatie."

"Ik weet niet of deze illustraties die meiden ook bereikt, maar op deze manier vergeten we ze niet", zegt Emami. "We moeten een stem voor ze blijven. Ik voel me daar verantwoordelijk voor. Ik ben geen politicus, maar ik ben wel creatief. Dit voelt als mijn plicht."