Al decennia demonstreren Iraanse vrouwen voor hun rechten, toch is het nu anders

• Maartje Geels

  redacteur Online

Hoewel het internet in delen van Iran al dagen platligt, blijven er beelden naar buiten komen van de protesten in het land. Daarop is te zien dat vrouwen hun hoofddoek in brand steken, de leus "vrouw, leven, vrijheid" scanderen, maar ook hoe demonstranten worden opgejaagd door de Revolutionaire Garde.

In zo'n tachtig steden zijn inmiddels demonstraties of protestacties geweest, met de Koerdische regio in het noordwesten van het land als kloppend hart. Aanleiding is de dood van de 22-jarige Koerdische Mahsa Amini, vorige week. Amini (haar Koerdische voornaam is Jina, wat 'leven' betekent) werd in de hoofdstad Teheran opgepakt door de religieuze politie omdat ze haar hoofddoek niet volgens de strenge voorschriften droeg. Ze werd volgens ooggetuigen mishandeld en overleed later in het ziekenhuis.

De demonstraties komen voor historicus en Iran-deskundige (Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis) Peyman Jafari niet uit de lucht vallen. "Ze bouwen voort op een eeuw van vrouwenprotesten."

Al tijdens de constitutionele revolutie in 1906 - die leidde tot de installatie van een parlement - speelden vrouwen een belangrijke rol, zegt hij. "Vrouwen stelden toen al politieke eisen. Zij vonden bijvoorbeeld dat het dragen van een hoofddoek een keuze moest zijn."

Het land kent een ambigue geschiedenis als het gaat om de hijab. In 1936 werden hoofddoeken verboden, in 1979 - na de Islamitische Revolutie - werd het een advies, daarna een verplichting. Al die tijd is er al protest tegen de regelgeving geweest. "De afgelopen 40 jaar hebben vrouwen zich constant verzet tegen het verplicht stellen van de hoofddoek", zegt de Iraanse activist en academicus Mahya Ostovar.

Ostovar, die in Ierland woont, maakte het zelf van dichtbij mee. "Vijftien jaar geleden zag ik op straat een vrouw door de zedenpolitie worden gearresteerd. Ze sloegen op haar in omdat ze zich verzette tegen haar aanhouding. Zij had ook Mahsa kunnen zijn. We hadden allemáál Mahsa kunnen zijn."

Witte woensdagen

Ostovar werkt nauw samen met Masih Alinejad, een Iraanse activiste en journalist en het 'brein' achter meerdere succesvolle vrouwenrechtencampagnes. De My Stealthy Freedom-campagne uit 2019 bijvoorbeeld, waarbij gedemonstreerd werd tegen het verplicht dragen van de hoofddoek. En ook White Wednesdays uit 2017, waarbij Iraanse vrouwen een tijdlang elke woensdag een witte hoofddoek droegen uit protest. "Ze hangen allemaal met elkaar samen", zegt Ostovar.

Maar waar het bij 'witte woensdagen' kleine groepen vrouwen waren die meededen, zijn de protesten van nu veel groter, ziet Jafari. Ook is de toon veranderd. Bij eerdere acties ging het vaak om stil verzet: vrouwen droegen een witte hoofddoek of droegen deze niet precies volgens de regels.

Bij de protesten van nu kiezen veel vrouwen ervoor helemaal geen hoofddoek te dragen en deze zelfs in brand te zetten. Ook knippen ze als daad van verzet hun haar af. "Het is nu echt collectief", zegt Jafari. "Je ziet dat het veelal jongeren zijn en vrouwen, maar er doen ook veel mannen mee."

Dat veel jonge mannen zich ook aansluiten bij de vrouwenprotesten, komt volgens mensenrechtenactivist Mardjan Seighali doordat er in het land veel onvrede heerst. Zij komen in verzet tegen het regime. "Iraanse jongeren willen geen gezin meer omdat ze het financieel niet meer redden, er is geen perspectief", zegt Seighali, die zelf als Iraanse politieke vluchteling naar Nederland kwam. "De protesten gaan niet meer over Mahsa Amini, of haar Koerdische achtergrond of haar vrouw-zijn: het broeit overal in het land. Maar in zo'n totalitair regime hebben vrouwen meer te verduren, daarom begint het altijd bij hen."

Wat Seighali opvalt aan de acties van nu, is dat vrouwen met en zonder hoofddoek samen optrekken. Zij juicht dat toe: "Die groepen lopen naast elkaar. Dat is een mooie ontwikkeling want het gaat om de keuze over het wel of niet dragen van een hoofddoek. Vrouwen moeten daar vrij in zijn."

Ook Jafari ziet dat. Volgens hem overstijgen de protesten de tegenstellingen tussen seculiere en religieuze vrouwen. "De Staat moet zich er niet meer mee bemoeien, vinden zij. De kern is zelfbeschikking: het vrouwenlichaam moeten niet het strijdtoneel zijn voor mannen. Die gedachte brengt alle vrouwen samen en in dat opzicht lopen Iraniërs voorop op het debat hierover in het Westen."

Handhaving veranderde met komst Raisi

Om tegenwicht te bieden aan de grote protesten, organiseerde het regime gisteren "pro-hijab" betogingen. Ook grijpt de Revolutionaire Garde geregeld hard in. "De kledingvoorschriften werden de laatste jaren niet meer zo streng nageleefd en de zedenpolitie handhaafde minder. Maar toen president Raisi anderhalf jaar geleden aan de macht kwam, veranderde dat. De moraalpolitie is daarop veel strenger gaan toezien".

De Iraanse activiste Mahya Ostovar is desondanks hoopvol. "Door de jaren heen zijn vrouwen veel dapperder geworden. Ze hebben geleerd zich openlijk te verzetten en nog belangrijker: om nooit op te geven".

Daarvoor betalen sommigen wel de hoogste prijs. Bij het neerslaan van de protesten zijn al tientallen doden gevallen. Volgens Amnesty International vielen er afgelopen woensdag alleen al negentien slachtoffers, onder wie kinderen.

President Raisi wil dat er "resoluut" wordt opgetreden tegen onruststokers: