Schaakwereld verbijsterd: rel rond 19-jarige 'valsspeler', seksspeeltje en Carlsen

• Rens Went

Magnus Carlsen doet één zet met zijn paard en geeft op. Het beeld van zijn webcam springt na een online potje op zwart en de wereldkampioen is verdwenen. De schaakwereld kijkt verbijsterd toe. Het is een nieuwe wending in een schaakrel die draait om een 19-jarige 'valsspeler', een buttplug en de integriteit van de sport.

De Noorse wereldkampioen suggereert dat het Amerikaanse talent Hans Niemann heeft valsgespeeld en weigert nog tegen hem te spelen, zo blijkt maandagavond na Carlsens vroegtijdige opgave.

Het schandaal begint twee weken geleden. Na een zeldzame, kansloze verliespartij met wit tegen de veel lager gerankte Amerikaan trekt Carlsen, wereldkampioen sinds 2013, zich terug uit de prestigieuze St. Louis Sinquefield Cup. Uitleg volgt niet, wel een tweet.

Carlsen vist een quote van José Mourinho op, waarmee de voetbaltrainer na een wedstrijd reageerde op discutabele arbitrale beslissingen: "Als ik praat, zit ik in grote problemen."

De Noorse 'schaakposterboy', volgens sommigen de beste ooit, die zo'n suggestie van vals spel wekt? Dat zet de halve schaakwereld direct op scherp.

Anaal seksspeeltje

Grootmeesters en commentatoren buigen zich over Niemanns analyse van zijn gewonnen partij en komen verdeeld uit. Onder meer de mondiale nummer zes en invloedrijke schaakstreamer Hikaru Nakamura gaat er gulzig op in en laat weinig misverstand bestaan over zijn vermoedens. Het internet gaat dan al aan de haal met het gerucht dat Niemann seintjes door zou krijgen via een anaal seksspeeltje.

Keihard bewijs van vals spel van Niemann is er in die partij niet. Toch vertraagt de wedstrijdleiding van de Sinquefield Cup uit voorzorg de livestream met 15 minuten na al het tumult. 's Werelds grootste schaakwebsite Chess.com ontzegt Niemann vervolgens toegang tot zijn eigen account en deelname aan het jaarlijkse toernooi waar een miljoen dollar op het spel staat.

Niemann zelf spreekt van een hetze. "Ik laat Chess.com, Carlsen en Nakamura, misschien wel de drie grootste entiteiten in het schaken, niet mijn reputatie belasteren."

De jonge Amerikaan versloeg Carlsen vorige maand ook al, en liet in de nabeschouwing op karakteristieke, ietwat verstrooide wijze met één zin blijken wat hij van die zege vond: "Schaken spreekt voor zichzelf."

Maar: Niemann heeft de schijn tegen. De Amerikaan, die jaren in Nederland op een Utrechtse school zat en daar leerde schaken, wordt op twaalf- en zestienjarige leeftijd betrapt op online valsspelen. Dat klopt, geeft Niemann toe.

"Ik speelde vals in een random potje op Chess.com. Ik werd ermee geconfronteerd, en ik bekende. Het is de grootste fout uit mijn leven en ik schaam mij enorm", zegt hij als de Sinquefield Cup nog bezig is.

"Als ze willen dat ik naakt speel, zal ik dat doen. Het kan mij niet schelen, want ik weet dat ik clean ben. Wil je dat ik in een afgesloten ruimte speel met nul elektronische straling? Het maakt mij niets uit."

Cliffhanger

Maandagavond krijgt de soap een nieuwe cliffhanger met de ongekend vroegtijdige opgave van Carlsen in een online potje in de Chess Champions Tour tegen Niemann, de eerste keer dat ze elkaar weer troffen sinds St. Louis.

Sociale media ontploften direct. Weer. Maar Carlsen houdt zijn mond. Nog steeds. De kritiek op het zwijgen neemt toe. Schaaklegende Garry Kasparov is het zat en roept op tot openheid, van onder meer de wereldkampioen. Tot dusver houdt de wereldschaakbond FIDE zich ook muisstil over de kwestie.

Het staat vast dat valsspelen in het schaken voorkomt. Maar ook aan het bord? Want daar zou Niemann het gedaan moeten hebben tegen Carlsen.

"Vroeger bestond valsspelen uit: met collega's op het toilet de partij bediscussiëren", zegt grootmeester Loek van Wely. "Een Franse grootmeester zei: de beste manier om schaken te leren is naar de wc te gaan, de deur te sluiten en te luisteren."

Dat komt tegenwoordig - op een enkel geval na - niet meer voor. Schakers worden bij grote toernooien uitvoerig gescand voordat ze mogen spelen. Zo ook Niemann, die een dag na Carlsens opgave in de Sinquefield Cup van top tot teen werd gebliept.

Online valsspelen is een compleet ander verhaal. "Door de opkomst van de computer zijn de mogelijkheden veel groter geworden", legt Van Wely uit. "Online kun je veel makkelijker vals spelen dan live."

Met zogenoemde "chess engines", een computerprogramma dat helpt bij het vinden van de beste zet, kan een speler het spel in online-toernooien manipuleren. Grote schaakwebsites gaan de strijd aan met hun eigen statistische analyses en programma's, om te kijken hoe aannemelijk het is dat een schaker dezelfde zet vindt als een computer.

"Valsspelers worden op internet gepakt op basis van algoritmes", zegt Van Wely. Als ze te veel goede zetten doen, gaan er belletjes af. "Maar die jongens leren natuurlijk bij, maken een mengelmoes van computerzetten en een eigen zet. Dan zijn ze al heel moeilijk te pakken." Een kat-en-muis-spel tussen de valsspeler en de schaakpolitie.

Verschillende analisten legden programma's over de partij Carlsen-Niemann in St. Louis en vonden dat Niemann uitstekend speelde, maar statistisch gezien niet té goed. Niemann lijkt inderdaad clean, maar de barsten in zijn reputatie zijn misschien al niet meer te lijmen.

Oude label

In de schaakwereld komt een gerehabiliteerde valsspeler maar moeilijk van zijn oude label af. De Nederlandse grootmeester Anish Giri, die ook meespeelt in de Chess Champions Tour, reageerde maandag op het tumult: "Mijn advies aan jonge spelers: je beschadigt jezelf zo erg als je valsspeelt in kleine online evenementen. Het blijft plakken en dan vertrouwen de grote jongens je later niet meer."

Rondom valsspelen online voorziet Van Wely ook op langere termijn gedoe. "Het probleem is dat als iemand een heel goed resultaat neerzet, de beschuldigingen makkelijker zullen komen."

Van Wely ziet ook niet direct hoe dat probleem op te lossen is, maar: "Van zowel de FIDE als Carlsen zou je een follow-up mogen verwachten."