'Tekorten bij uitvoeringsorganisaties ook door foute keuzes'

• Charlotte Klein

  redacteur Economie

Uitvoeringsorganisaties van de overheid hebben last van de personeelstekorten, meldde de NOS vandaag. Daardoor passen ze sommige processen aan. Waar komt die krapte door, tot wat voor problemen leidt het en waar ligt de oplossing?

Paul Boselie, hoogleraar bestuurs- en organisatiewetenschappen, en Frits van der Meer en Sandra van Thiel, beiden hoogleraar bestuurskunde, vinden tekorten bij deze organisaties een risico. Van Thiel: "Arbeidskrapte werkt overal hetzelfde maar heeft bij uitvoeringsorganisaties andere consequenties. Als een restaurant gesloten is, ga je naar de buren. Bij het UWV heb je geen alternatief."

Oorzaken van de tekorten zien de hoogleraren in het afstoten van expertise, kortetermijndenken, de impopulariteit van werken bij de overheid en de politiek die zich te veel bemoeit met de uitvoering.

Expertise afgestoten

Expertise is volgens Van der Meer als gevolg van kortetermijndenken afgestoten: "Het idee is dat bij een crisis extra mensen worden aangenomen die je daarna weer laat gaan, maar dat is niet duurzaam. De brandweer kan ook kleiner, maar je hebt ze nodig voor het geval er wat gebeurt. Uitvoeringsorganisaties moeten ook altijd kunnen bijsturen."

Onder meer bij Rijkswaterstaat is er volgens Van der Meer steeds minder expertise: "Eerst werden de praktische uitvoerders afgestoten, later ook ingenieurs. Dan krijg je dingen als ontwerpfouten in de renovatie van de Afsluitdijk."

Een belangrijke oorzaak is de gerichtheid op kostenefficiëntie, zegt Van Thiel: "Bedrijven hebben ook een kern die er is om crises op te vangen, maar bij de overheid wordt dat gezien als verspilling van belastinggeld. Terwijl je nu bij de IND de gevolgen ziet."

Onderstaande tabel toont het aantal openstaande vacatures bij uitvoeringsorganisaties op 29 juni:

Uitvoeringsorganisaties zijn volgens Van der Meer weer aan het groeien, maar dat moeten we zien als een correctie: "In 2020 werkte er bij de Belastingdienst bijvoorbeeld nog zo'n 90 procent van het aantal dat er in 2002 werkte. Na de 2008-crisis is er enorm bezuinigd en later maakten duizenden werknemers gebruik van een riante vertrekregeling, waardoor veel expertise zich liet uitkopen."

Bij dit alles geldt volgens Van der Meer ook nog dat het takenpakket van organisaties geregeld toeneemt: "Denk aan de Hersteloperatie voor het toeslagenschandaal, dat is veel extra werk voor de Belastingdienst."

Het gevolg van dit alles is volgens Van der Meer dat de muur tussen overheid en burger groter wordt. Zo zijn bijvoorbeeld wachttijden bij de Belastingtelefoon toegenomen: "Daardoor kunnen mensen hun verhaal niet doen. De overheid mist wat er speelt, de burger voelt zich ongehoord. Kijk je naar welke schalen zijn leeggelopen, dan zijn dat controleurs en contactpersonen. Bij ICT neemt het juist toe, want zo denken organisaties het op te lossen."

De NVWA liet weten door het personeelstekort processen te optimaliseren met drones en kunstmatige intelligentie. Van der Meer maakt zich hier zorgen over. "Juist contact en controles zouden door mensen gedaan moeten worden."

Van Thiel ziet ook problemen bij de uitvoerbaarheid: "Je kan al het personeel in de wereld hebben, maar dat maakt niet uit als een wet moeilijk uitvoerbaar is. De politiek is soms meer bezig met het maken van beleid dan met uitvoerbaarheid."

Last van negatieve reputatie

Volgens Boselie zit het de overheid in de weg dat werken bij de overheid niet populair is. "De Belastingdienst was heel lang een van de populairste werkgevers onder jongeren. Nu zeg je op een feestje liever niet dat je daar werkt. Toeslagen is maar een heel klein onderdeel, maar iedereen heeft last van de negatieve reputatie."

Boselie vindt dat sommige organisaties zich verkrampt opstellen. "Er moet een bestuurder voor hen gaan staan en het vertrouwen teruggeven. Er is behoefte aan sterk leiderschap."

Politieke bemoeienis heeft dat volgens hem gehinderd. "Door politieke ophef moeten uitvoeringsorganisaties steeds snel reageren op incidenten en gaat het allemaal om reputatieschade. Als er wat misgaat moeten ze zich daar uiteraard voor verantwoorden, maar ze moeten ook de ruimte en het vertrouwen krijgen hun werk te doen. De politiek en uitvoering moeten meer ontkoppeld worden."

Perfect storm

Boselie spreekt van een perfect storm: "Het zat er met de ontgroening en vergrijzing al jaren aan te komen, maar doe daar een pandemie bovenop en het wordt een neerwaartse spiraal. Met de uitval door corona moest iedereen een tandje bijzetten. Burnouts, long-covid en een blijvend hoog ziektepercentage veroorzaken extra roosterproblemen."