Vier weken oorlog: waar zijn de Verenigde Naties?

• Liedeke Morssinkhof

  redacteur Buitenland

In de zoektocht naar een oplossing voor de oorlog in Oekraïne draaien de diplomatieke raderen volop. Vorige week reisden de premiers van Polen, Tsjechië en Slovenië naar Kiev voor een ontmoeting met president Zelensky. De Israëlische premier Bennett vloog eerder naar Moskou voor een bezoek aan president Poetin, die ook af en toe telefoon krijgt van de Turkse president Erdogan en de Franse president Macron.

Verder komt de Amerikaanse president Biden donderdag naar Europa voor overleg met de EU en met de NAVO. Het roept de vraag op: waar is de VN, bij uitstek de organisatie voor de handhaving van vrede en veiligheid in de wereld?

Na de Tweede Wereldoorlog waren enkele tientallen landen het erover eens: nooit meer mocht er oorlog en vernietiging plaatsvinden op zo'n grote schaal. Daarom zetten ze in de zomer van 1945 hun handtekening onder het handvest van de nieuw opgerichte Verenigde Naties. Voortaan konden conflicten daar met woorden opgelost worden, in plaats van met wapens.

Binnen de VN ligt die verantwoordelijkheid voor vrede en veiligheid bij de Veiligheidsraad. Daar is in het verleden bijvoorbeeld besloten om de inval van Irak in Koeweit in 1990 te veroordelen en om vredesmissies uit te voeren in landen als Libanon, voormalig Joegoslavië en Mali. Vijf landen zitten permanent in de Veiligheidsraad: Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten, China en Rusland. Alle vijf hebben ze een vetorecht, waarmee ze een voorgenomen besluit kunnen blokkeren.

Russisch veto

Daar begint het probleem voor de VN wat betreft de huidige oorlog in Oekraïne. Want toen de Veiligheidsraad de Russische inval in Oekraïne een dag later wilde veroordelen, zette Rusland zijn vetorecht in. Veroordeling bleef uit en daarmee zijn de mogelijkheden voor de VN om zich met de oorlog in Oekraïne te bemoeien beperkt.

Weliswaar zei VN-secretaris-generaal Guterres vorige week dat het "tijd is om met de wreedheden te stoppen en om de weg van vrede en diplomatie op te gaan", maar de VN kan geen vredesmacht sturen om dat doel te bereiken. Evenmin kan Guterres met een mandaat als onderhandelaar op pad worden gestuurd.

Toch betekent dat niet dat de VN-chef helemaal niets kan, zegt oud-topdiplomaat Ed Kronenburg. "Guterres heeft als secretaris-generaal ook een eigen verantwoordelijkheid. Voor dit soort conflicten is de VN opgericht. De oorlog in Oekraïne gaat bovendien de hele wereld aan en raakt zo ook het klimaat, een thema dat Guterres heel belangrijk vindt. Hoe langer deze oorlog duurt, hoe minder je nog voor het klimaat kunt doen."

Volgens diplomatiedeskundige Robert van de Roer speelt de persoon van Guterres een rol in hoe het nu gaat: "Hij mist het morele gezag en de autoriteit van voorgangers als Kofi Annan of Dag Hammarskjöld. Die zouden meer publieke druk hebben uitgeoefend, door Rusland in ferme bewoordingen, op camera, aan te spreken op zijn daden. Dat maakt indruk op Poetin, stille diplomatie niet. Wonderen moet je daar niet van verwachten. Maar een secretaris-generaal van de VN moet in deze situatie alles uit de kast halen en Guterres doet dat niet."

Herziening vetorecht

André Nollkaemper, hoogleraar Internationaal Recht aan de Universiteit van Amsterdam, wijst op de paradox van het vetorecht. "De VN is er in 1945 onder meer gekomen omdat de permanente leden van de Veiligheidsraad dat vetorecht voor zichzelf bedongen. Maar daardoor is de rol van de VN ook altijd beperkt geweest in conflicten waarin een veto-partner betrokken is. Dat is de reden waarom geweld in Irak, Libië en Syrië nooit is veroordeeld door de Veiligheidsraad."

Daarom vindt Nollkaemper het tijd voor een herziening van dat vetorecht. "Er ligt een Frans voorstel waarin staat dat een veto-partner zich van stemming moet onthouden als die betrokken is bij mensenrechtenschendingen op grote schaal. 106 landen zijn daar inmiddels voor. Zo'n herziening is niet snel geregeld, maar je hebt wel een crisis als deze nodig om zo'n verandering in gang te zetten. In de toekomst zou het vetorecht de eigen doelen van de VN op het gebied van vrede en veiligheid dan niet meer in de weg staan."

Kan de VN de situatie op korte termijn nog ten goede keren? "Dat kan", zegt oud-topdiplomaat Kronenburg. "Want Guterres kan nog steeds op eigen verantwoording naar Kiev of Moskou reizen en het gesprek aangaan. Rusland zou dat zeker afkeuren. Maar als de Verenigde Naties nu toelaten wat er gebeurt, hebben ze uiteindelijk niet zo veel bestaansrecht meer."

Diplomatiedeskundige Van de Roer acht een diplomatieke VN-rol in een latere fase van het conflict alsnog aannemelijk. "Een eventueel vredesakkoord vereist vroeg of laat de goedkeuring van de VN-Veiligheidsraad, als hoogste wetgevende orgaan in de wereld voor oorlog en vrede. Maar hoeveel doden we dan verder zijn, weet niemand."