Kerkvorst Kirill heeft zijn lot aan 'Godsgeschenk' Poetin verbonden

• Chiem Balduk

  Redacteur online

Wereldwijd worstelen volgelingen van de Russisch-orthodoxe kerk met de Russische inval in Oekraïne. Verschillende orthodoxe leiders spraken zich al uit tegen de oorlog; de Amsterdamse parochie besloot de banden met de leiding in Moskou zelfs te verbreken. Bijna 300 Russisch-orthodoxe priesters hebben een petitie ondertekend waarin wordt opgeroepen tot een staakt-het-vuren.

Daarmee gaan kerkleiders overal ter wereld in tegen de lijn van patriarch Kirill van Moskou, de leider van de Russisch-orthodoxe kerk. Hij verdedigt de oorlog in Oekraïne, en zorgt voor steun onder de Russische bevolking door in preken de "speciale militaire operatie" in Oekraïne te rechtvaardigen.

Dat doet hij met grote woorden. Voor patriarch Kirill is de oorlog in Oekraïne een kruistocht, omdat hij vreest dat het 'afvallige' Oekraïne te ver afdrijft van de Russische cultuur. Zo 'zondigt' Oekraïne door gay prides te organiseren om bij het Westen te mogen horen, zei hij in een recente preek.

Kirill is een belangrijke steunpilaar voor Poetin, zegt Katja Tolstoj, hoogleraar en directeur van het instituut voor Oosters Christendom aan de Vrije Universiteit. "Lange tijd was er een redelijke scheiding tussen kerk en staat. Het was meer een strategische alliantie: ze werkten samen als het uitkwam. Maar sinds de oorlog in Oekraïne van 2014 zijn ze steeds nauwer verbonden geraakt."

Daar sluit Ruslandkenner Helga Salemon van het The Hague Centre for Strategic Studies zich bij aan. "In ruil voor geld spreekt Kirill onvoorwaardelijke steun uit aan Poetin." Salemon ziet hem als de 'hoeder van de schaapskudde' in Rusland, die Poetins acties in het buitenland verdedigt en legitimeert. Zo wordt Poetin door Kirill een 'godsgeschenk' genoemd. "Het is een soort ideologie."

Kerk als houvast

De Russisch-orthodoxe kerk heeft volgens Salemon daarmee de rol van het communisme overgenomen. "Na de val van de Sovjet-Unie beleefde de kerk een wederopleving. Enerzijds doordat de kerk niet langer werd tegengewerkt, anderzijds doordat men in de roerige jaren 90 behoefte had aan houvast."

Daarnaast ontvangt de Russisch-orthodoxe kerk financiële voordelen. "Het geloof wordt zelfs gepropageerd door het Kremlin. Een echte Rus is Russisch-orthodox, zo is de gedachte", zegt Salemon.

Toch probeerde patriarch Kirill lang te balanceren tussen Poetin en onafhankelijkheid, zegt hoogleraar Tolstoj. "Zo hield hij zich lange tijd afzijdig van de Russische annexatie van de Krim, omdat hij de volgelingen in Oekraïne te vriend wilde houden." Pure machtspolitiek, zegt ze.

Het lukte alleen niet om de Oekraïners te vriend te houden. In 2018 maakte de Oekraïens-orthodoxe kerk zich los van het patriarchaat van Moskou, omdat Rusland via de kerk invloed zou uitoefenen op het land. Volgens toenmalig president Porosjenko misbruikte Rusland de gedeelde orthodoxe kerk om zich grondgebied in Oekraïne toe te eigenen.

Er waren ook Oekraïense kerken die Moskou trouw bleven, omdat veel priesters de 'overstap' naar de Oekraïens-orthodoxe kerk niet nodig vonden. Door een nieuwe Oekraïense wet worden deze 'Moskou'-kerken wel verplicht de verbondenheid met Moskou in hun naam te vermelden.

De kerkscheuring van 2018 wordt door het Kremlin genoemd als een van de beweegredenen om Oekraïne binnen te vallen. Poetin zegt, zonder onderbouwing, te vrezen voor de "vernietiging" voor de Russisch-orthodoxe kerk in Oekraïne. Patriarch Kirill gebruikte vorige week in een preek dezelfde woorden.

Door de nauwe verbondenheid met Poetin heeft Kirill geen andere keuze dan de oorlog te steunen, zegt Tolstoj. "Hij steunt de oorlog dus om macht te behouden." Dat is riskant, vult Ruslandkenner Salemon aan: "Zijn lot is verbonden aan het lot van Poetin." Tolstoj: "Als Poetin verliest, verliest Kirill."