Opvallend veel oversterfte in Nederland: corona, griep of toch uitgestelde zorg?

• Ben Meindertsma en Joost Schellevis

Waardoor overleden er de afgelopen maanden zo'n 10.000 mensen meer dan normaal? Ouderenorganisatie ANBO, Tweede Kamerlid Pieter Omtzigt en twee academici roepen op tot onderzoek. Want is die oversterfte wel te wijten aan corona, of is er iets anders aan de hand?

Volgens UvA-hoogleraar Ruben van Gaalen, onderzoeker bij het CBS, zijn er enkele mogelijke oorzaken. Coronadoden - als gevolg van het late boosteren - uitgestelde zorg en andere virussen zijn volgens hem de meest voor de hand liggende verklaringen.

10.000 doden extra

Sinds 2009 monitort het CBS de oversterfte: dat is het verschil tussen het aantal verwachte doden (zo'n 150.000 per jaar) en het aantal mensen dat daadwerkelijk overlijdt.

De afgelopen twee jaar was er een duidelijke relatie tussen de door het RIVM geregistreerde coronadoden en de oversterfte in Nederland. Maar in onderstaande grafiek is goed te zien hoe de oversterfte de afgelopen maanden veel meer steeg dan het aantal gemelde coronadoden. Dat wekt de indruk dat deze mensen niet aan corona zijn overleden.

Het CBS registreert van elke overleden persoon de doodsoorzaak aan de hand van verklaringen van artsen. Tot en met augustus zijn die cijfers gepubliceerd. Daaruit blijkt dat tot dan toe de oversterfte volledig toe te schrijven is aan de coronapandemie.

Maar de cijfers van het najaar zijn er nog niet, en juist over die periode worden nu vragen gesteld. Want lopen de coronadoden die het RIVM rapporteert en de totale oversterfte niet heel erg uiteen?

"Het zou kunnen dat er relatief veel mensen zijn overleden in verpleeghuizen en die gegevens niet goed bij het RIVM terecht zijn gekomen", zegt infectieziektenmodelleur Marino van Zelst. Van Gaalen: "Ook het nieuwe testbeleid kan meespelen, waardoor ouderen mogelijk alleen zichzelf thuis testen en niet naar de teststraat gaan." Als ze dan positief testen en overlijden, zijn ze niet in beeld bij de GGD.

Uit cijfers van het CBS blijkt inderdaad dat de oversterfte voornamelijk wordt veroorzaakt door het overlijden van ouderen boven de 80.

In een opiniestuk in de Volkskrant vragen twee academici zich af of dat niet te maken kan hebben met de uitgestelde zorg, "stress door corona" en misschien zelfs met de grote aantallen vaccinaties.

Voor dat laatste is in ieder geval geen enkele aanwijzing, stelt Van Gaalen. "In landen met een hogere vaccinatiegraad is juist minder oversterfte." Infectieziektenmodelleur Marino van Zelst is het met hem eens: "Er overlijden wel eens mensen door een vaccinatie, maar dat is echt zeer beperkt. Als dat vaak zou gebeuren, zouden we dat in andere landen ook moeten zien."

In landen als België en Frankrijk was de oversterfte sinds het begin van de pandemie vergelijkbaar met die in Nederland, maar alleen in Nederland waren de cijfers dit najaar uitzonderlijk hoog.

Dat er in Nederland meer mensen overlijden dan in andere landen, kan onder meer worden verklaard door de late start van de boostercampagne, stelt Van Gaalen. "In België begonnen ze al in september met boosteren, en daar liepen de besmettingen en overlijdens snel terug. Het is nog niet met zekerheid te zeggen, maar dit zou heel goed met elkaar te maken kunnen hebben."

Ook stress acht CBS-onderzoeker Van Gaalen niet realistisch als mogelijke oorzaak. "Van stress ga je niet direct dood, en ook zien we geen toename in het aantal zelfdodingen." Maar de uitgestelde zorg in ziekenhuizen is volgens hem wel een mogelijkheid. "Er zijn veel operaties uitgesteld, dus dat is zeker denkbaar."

Ook verkoudheidsvirussen kunnen een rol spelen. "We hebben kwetsbaren lang uit de wind weten te houden, maar deze herfst gingen er veel verkoudheidsvirussen rond", zegt Van Gaalen. "Dat kan kwetsbare mensen een laatste zetje hebben gegeven."

Trombose

Een van de auteurs van het Volkskrant-stuk, Ronald Meester, noemt dat "speculatie". "Van Gaalen weet het niet, en ik weet het ook niet. Daarom pleiten we voor meer en betere data." Mensen zouden bijvoorbeeld kunnen overlijden aan trombose, veroorzaakt door het vaccin, stelt Meester.

Volgens het CBS geven de trombose-sterftecijfers overigens geen aanleiding om dat te denken. "Bovendien kan corona juist ook zorgen voor trombose", benadrukt Van Gaalen. De vraag is dus wat een overlijden door trombose precies zegt.

De definitieve verklaring zal even op zich moeten laten wachten. Binnen een aantal maanden maakt het CBS de doodsoorzaken van deze coronagolf bekend. Al zegt Meester nu al dat het zijn twijfels niet zal wegnemen.