Oeigoeren willen genocide-onderzoek Strafhof tegen Chinezen

• Oumaima Abalhaj

  redacteur Buitenland

Een actiegroep Oeigoeren die in ballingschap leeft, heeft een klacht ingediend tegen hoge Chinese functionarissen bij het Internationaal Strafhof (ICC) in Den Haag. Ze houden onder andere president Xi Jinping verantwoordelijk voor genocide en misdaden tegen de menselijkheid.

De Oeigoeren zijn een overwegend islamitische minderheid in China. In de regio Xinjiang worden volgens schattingen van onder meer de VN een miljoen van hen vastgehouden in strafkampen. China vreest dat de Oeigoeren zich willen afscheiden en vindt dat ze te veel hechten aan hun eigen taal, cultuur en religie. In de kampen wil de Chinese overheid de Oeigoeren dwingen om zich volledig aan de Chinese beschaving te conformeren.

China zegt dat het niet gaat om strafkampen, maar om centra waar Oeigoeren 'heropgevoed' worden en een vak leren.

Klacht

De klacht die nu bij het Strafhof ligt, komt van twee Oeigoerse groepen die worden bijgestaan door Britse advocaten. Jaarlijks dienen honderden organisaties en individuen klachten in bij het Hof in Den Haag. Het Strafhof gaat over berechting van individuen die verdacht worden van genocide en misdrijven tegen de menselijkheid, oorlogsmisdrijven en agressie.

"Maar lang niet iedere aanklacht wordt behandeld of onderzocht door de aanklager", vertelt Thijs Bouwknegt. Hij is gespecialiseerd in internationaal strafrecht en onderzoeker bij het NIOD, Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocide Studies. China is geen lid van het Strafhof, dus heeft het Hof daar geen jurisdictie of mandaat.

"Nu opperen de advocaten die namens de groepen een klacht indienen, een slimme juridische oplossing. Ze betogen dat de misdrijven - moord, onrechtmatige gevangenneming, marteling, gedwongen geboortebeperkingen en sterilisatie en gedwongen huwelijken - plaatsvonden nadat tal van Oeigoeren onrechtmatig vanuit Tadzjikistan en Cambodja zijn gedeporteerd naar China. En die twee landen zijn wél lid van het Strafhof."

De advocaten proberen nu dus via een omweg hoge Chinese leiders toch door de aanklager van het Strafhof te laten onderzoeken en vervolgen. "Uiteindelijk zullen ze het liefst willen dat de hoogste leider, Xi Jinping, wordt vervolgd, veroordeeld en gestraft. En daar is het Strafhof voor. Om de grote vissen te berechten."

Maar zonder lidmaatschap van China wordt dat dus een moeilijke klus. Het Strafhof heeft geen politiemacht en kan dus niet zomaar ergens naar toe om onderzoek te doen. Daarbij is er medewerking nodig van het land, maar China zal dit nooit toestaan, denkt Bouwknegt. "Ze zullen misschien zelfs actief tegenwerken, bijvoorbeeld zoals de Verenigde Staten dat nu doet."

Hij verwijst naar een gepland onderzoek naar misdrijven tegen de menselijkheid en oorlogsmisdaden in Afghanistan, en de rol die de Amerikanen daarbij hebben gespeeld. President Trump heeft als reactie economische sancties tegen medewerkers van het Strafhof ingesteld. Volgens Bouwknegt zou China dit in principe ook kunnen doen.

Bewijs genocide

Ook de bewijsvoering kan problemen opleveren. "Vooral voor genocide is bewijslast hoog. Je moet dan aantonen dat bepaalde misdrijven tegen leden van een nationale, etnische, religieuze of raciale groep werden begaan met het oogmerk om die groep als zodanig te vernietigen", zegt Bouwknegt. "Voor misdrijven tegen de menselijkheid ligt de lat iets lager, maar ook dat is een lastige opgave. Temeer omdat het Hof over te weinig middelen en onderzoekers beschikt."

Massamoord met voorbedachten rade is juridisch moeilijk te bewijzen. Andere internationale straftribunalen hebben tot nu toe maar in drie gevallen genocide vastgesteld: de volkerenmoorden in Rwanda in 1994, in Srebrenica in 1995 en in Cambodja in de jaren 70.

Bij het bepalen of het tot een zaak tegen de Chinezen komt spelen meer dingen mee. Ook de politieke vraag of de aanklager zich wil mengen in een aangelegenheid binnen de mondiale grootmacht China.

De aanklager moet zich erop beraden of het wel zinvol is om een zaak te openen. Daarmee doelt Bouwknegt op de kans dat er na een grondig onderzoek óók een kans is dat een persoon daadwerkelijk berecht kan worden. "Het lijkt er niet op dat bijvoorbeeld Xi Jinping binnen nu en twintig jaar voor het Hof staat."

NOS op 3 maakte vorig jaar deze uitlegvideo over Oeigoeren en China:

Er zijn 123 landen lid van het Internationaal Strafhof, voornamelijk Europese en Zuid-Amerikaanse. Volgens Bouwknegt ligt het probleem vooral bij grote landen als China, de VS en Rusland, die geen lid zijn. "Zelfs bevolkingsrijke landen zoals India en Pakistan niet. En dit zijn nou juist de landen waar mogelijk veel mensenrechtenschendingen plaatsvinden."

"De legitimiteit van het Hof hangt af van de politieke wil", zegt Bouwknegt verder. "Het kan zijn dat de Amerikaanse president ná Trump wel lid wil worden van het Hof. Het is echt erg afhankelijk van het politieke getij."

Daar komt bij dat het Hof in Den Haag er eigenlijk alleen is voor de allerlaatste aanleg. Als een land zelf onderzoek doet en vervolgingen inzet, mag en kan het Hof niet ingrijpen. Als China nu zelf onderzoek zou doen naar de strafkampen, dan staat het Hof sowieso buitenspel. Het systeem is zo bedacht om lidstaten te dwingen om zelf schoon schip te maken en misdaden te vervolgen.

Wat je volgens Bouwknegt vaak ziet, is dat een aanklacht wordt ingediend om zo een politieke zaak op de kaart te zetten. "Dat lijkt nu ook een beetje het geval met de Oeigoeren. Door het probleem op hoog niveau aan te kaarten, geef je het een naam en dan wordt het een zaak van de internationale gemeenschap."