Geen koninklijke excuses bij bezoek aan Indonesië, maar waarom niet?
Koning Willem-Alexander bezoekt over tien dagen Indonesië, in het jaar dat het land 75 jaar onafhankelijkheid van Nederland viert. Er zijn mensen die vinden dat hij tijdens het staatsbezoek excuses moet maken voor het Nederlandse geweld in de periode tussen 1945 en 1950. Daarbij vielen aan Indonesische kant ongeveer 100.000 doden. Aan Nederlandse zijde sneuvelden bijna 5000 militairen.
Lara Nuberg van het blog Gewoon een Indisch meisje meent dat Nederland nog altijd morele en financiële rekeningen open heeft staan. Zij werd door de koning uitgenodigd in aanloop naar het staatsbezoek. Ook in Indonesië zijn mensen die vragen om excuses, al is dat een kleine groep.
Maar die excuses gaan er niet komen, is de verwachting. Bij het vorige staatsbezoek in 1995 wilde koningin Beatrix excuses maken, maar werd ze tegengehouden door premier Wim Kok. Nederland was er nog niet klaar voor, vond hij.
Beatrix mocht niet verder gaan dan: "Wanneer wij terugblikken op deze tijd, die nu bijna vijftig jaar achter ons ligt, stemt het ons bijzonder droevig dat zovelen in deze strijd zijn omgekomen of er hun leven lang de littekens van hebben moeten dragen." Excuses zouden te zeer tegen het zere been van de Indië-veteranen geweest zijn. Inmiddels zijn veel van hen overleden, maar de kwestie ligt nog altijd gevoelig.
Een andere reden waarom de koning volgende week geen excuses zal maken, is dat er een groot door de overheid gefinancierd historisch onderzoek loopt naar naoorlogs geweld. Dat wordt zowel door Nederlandse als Indonesische wetenschappers gedaan en gaat over geweld van beide kanten. Het loopt nog tot september 2021.
Het onafhankelijke wetenschappelijk onderzoek gaat niet over de vraag of er excuses gemaakt moeten worden. Maar excuses maken vooruitlopend op de uitkomsten zou volgens Haagse bronnen toch geïnterpreteerd kunnen worden als poging tot beïnvloeding van de conclusies.
Nederland heeft meer keuzemogelijkheden dan alleen uit vrije wil excuses maken voor het militair geweld in de koloniale periode. Spijt betuigen bijvoorbeeld, of door de rechter afgedwongen excuses maken voor geweld in specifieke gevallen. Van beide opties zijn voorbeelden.
'Verkeerde kant van de geschiedenis'
In 2005 betuigde minister van Buitenlandse Zaken Ben Bot - die werd geboren in Batavia (het huidige Jakarta) en als kind in een Jappenkamp zat - spijt voor het naoorlogse optreden in Nederlands-Indië. "Door de grootschalige inzet van militaire middelen kwam ons land aan de verkeerde kant van de geschiedenis te staan", zei hij toen. Ook zei hij namens de regering dat Indonesië al op 17 augustus 1945 onafhankelijk werd en niet pas bij de soevereiniteitsoverdracht van Nederland in 1949.
De regering werd door de rechter meermaals gedwongen tot het maken van specifieke excuses. Voor het bloedbad in Rawagade en in 2013 voor alle standrechtelijke executies in het voormalig Nederlands-Indië, waaronder die op Sulawesi. Daarbij moest de regering ook gedwongen schadevergoedingen betalen.
Het verschil tussen spijt betuigen of (al dan niet gedwongen) excuses maken lijkt klein. Toch kunnen ze verschillende dingen betekenen. Zo is de overheid zeer terughoudend met het aanbieden van excuses, omdat ze ervan uitgaat dat die onvermijdelijk aansprakelijkheid en schadeclaims met zich meebrengen.
'Juridisering' van excuses
Volgens oud-Nationale ombudsman Alex Brenninkmeijer, die veel over dit thema schreef, leidt deze 'juridisering' van het begrip excuses ertoe dat het veel te veel over aansprakelijkheid gaat. "Terwijl het uiteindelijk moet gaan om herstel van een verstoorde relatie", zegt Brenninkmeijer.
"In dit geval tussen de Nederlandse en de Indonesische staat en de gevoelens van de mensen om wie het gaat. Dat ligt veel subtieler dan steeds maar de focus op alleen dat ene woord. Daardoor wordt het eigenlijke onderwerp, het herstel van de verhoudingen, belast", vertelt Brenninkmeijer verder. "Het zou kunnen helpen om aan de Indonesiërs te vragen: waar hebben jullie behoefte aan bij het staatsbezoek? Dat het staatshoofd namens alle Nederlanders zich daarover uitspreekt is heel belangrijk, omdat het tonen van een menselijk gezicht doorslaggevend kan zijn."
De discussie over al dan niet excuses maken ligt nog altijd gevoelig en leidt tot verdeeldheid. Gevaarlijke materie voor een koning, die juist geacht wordt te verbinden. Nooit eerder maakte een Nederlands staatshoofd excuses voor overheidsoptreden en dat gaat volgende week ook niet gebeuren. De woorden die Willem-Alexander volgende week in Jakarta wel kiest, zullen op een goudschaaltje gewogen worden.
