Opkoopprogramma ECB eindigt: wat levert 2600 miljard euro op?

• André Meinema

  Verslaggever economie

2.575.000.000.000 euro, 2575 miljard euro. Zoveel geld heeft de Europese Centrale Bank de voorbije vier jaar in de Europese economie gepompt. Op 21 december eindigt het 'Asset Purchases Programme', het schuldopkoopprogramma dat de ECB in maart 2015 opstartte, waarmee staatsleningen van eurolanden opgekocht werden.

"De ECB heeft met het opkoopprogramma de euro gered", zegt hoofdeconoom Carsten Brzeski van de Duitse ING DirectBank. "Maar de economische meerwaarde is eigenlijk moeilijk te meten, want je weet niet hoe de wereld er had uitgezien zonder 'quantitative easing' (QE)."

Sinds de start van het monetair opkoopprogramma en de renteverlagingen zijn er in de eurolanden negen miljoen banen bij gekomen. Volgens de ECB is ongeveer een derde, drie miljoen banen, een direct gevolg van de aanpak. Voor Nederland gaat het dan om circa 240.000 banen van de 720.000 banen die er in de afgelopen vijf jaar zijn gecreëerd.

Plussen en minnen

Het is een verhaal met plussen en minnen. De economie draait inmiddels als een tierelier. Hypotheken en kredieten zijn ultra-goedkoop, overheden zijn spekkopers met extreem lage rentes op de staatsschulden, de werkloosheid is gehalveerd, de huizenmarkt zelfs oververhit. Dat is de zonnige kant.

Aan de schaduwzijde levert spaargeld niets meer op, wat ons gemiddeld een paar honderd euro rente per jaar kost. Pensioenfondsen zitten in grote problemen omdat de dekkingsgraad is aangetast door de lage rente waardoor ze niet kunnen indexeren en soms moeten korten.

Het is ironisch: de ECB begon met opkopen toen de economische groei juist weer op gang kwam en stopt er mee nu de groei in euro-economieën terugloopt en haperingen vertoont, en de vooruitzichten schraler worden. De ECB had wellicht eerder moeten beginnen en ook eerder moeten stoppen.

Bejubeld en verguisd

Het hele idee is schuldpapier omruilen voor geld. Banken, verzekeraars, vermogensbeheerders en beleggers kunnen met het vrij gespeelde geld aan de slag met leningen en kredieten voor bedrijven en consumenten om zo de economie een boost te geven. Daarmee zouden investeringen toenemen, er zouden meer banen komen, de inkomens en dus de koopkracht zouden stijgen en de inflatie zou worden aangewakkerd, richting de door de ECB gewenste twee procent.

Een bejubeld en een verguisd programma. Armlastige eurolanden zijn blij met de financiële steun. Geld wordt goedkoper en makkelijker beschikbaar, zodat de kosten om schuld te financieren dalen. Financieel en economisch sterkere eurolanden, zoals Duitsland en Nederland met bankpresident Klaas Knot voorop, vinden het monetair geschut draconisch.

De duizelingwekkende hoeveelheid geld leidt tot zeepbellen. Men is als de dood dat de 'zwakke' broeders de noodzakelijke hervormingen laten versloffen en de boel de boel laten, op kosten van de 'sterkere' landen. Bankpresident Mario Draghi laadt de verdenking op zich dat hij te veel zijn oren laat hangen naar de zuidelijke eurolanden.

Spookscenario

Drie jaar eerder, midden in de eurocrisis, orakelde Draghi dat de ECB er alles aan zou doen om de euro te redden. "Geloof me, het zal genoeg zijn," klonk het zelfverzekerd. Het werkte, zonder dat hij toen eigenlijk al wat deed; een prachtvoorbeeld van management by speech. Oud-bankpresident Ben Bernanke zei ooit dat monetair beleid voor 98 procent communicatie is en 2 procent actie.

Toch moest er ook echt wat gebeuren. De economie was in 2014 niet vooruit te branden en wilde maar niet uit de crisis groeien. De werkloosheid was hoog, banen kwamen er maar niet, lonen stegen niet, bedrijven en markten tobden, winkelstraten waren akelig leeg, en de huizenmarkt lag op z'n gat. In Zuid-Europa zinderde de eurocrisis nog steeds na. Inflatie was er nauwelijks en er dreigde zelfs deflatie dus prijsdalingen, een spookscenario uit de wereldcrisis van de jaren dertig.

De Europese Centrale Bank (ECB) kondigde op 22 januari 2015 een ongekend groot schuldopkoopprogramma aan. Maandelijks werd voor tientallen miljarden euro's staatsleningen van eurolanden aangekocht, waardoor papier werd omgezet in harde euro's voor leningen, kredieten en hypotheken voor bedrijven en consumenten.

De economie heeft een stevige boost nodig. "De ECB steekt de Rubicon over" kopte het Financieele Dagblad daags na de aankondiging.

Bonte verzameling

De ECB was aan de late kant. De Amerikaanse Fed zette al in 2009 de geldpersen aan. De geldverruiming of 'quantitative easing' (QE), middels het opkomen van allerlei soorten leningen eindigde in 2014, met op de teller 4500 miljard dollar.

In Europa lag het allemaal wat ingewikkelder. De VS is Europa niet. De Amerikaanse economie steekt anders in elkaar dan de Europese economie. De VS kent ook sterke en zwakke regio's met verschillen in rente maar is uiteindelijk wel politiek, sociaal en cultureel één land. Europa is een bonte verzameling van nationale economieën van ongelijke sterkte, kracht, samenstelling, cultuur én politiek.

Weliswaar is er één centrale bank, één munt en één interne markt en vrij verkeer van goederen en diensten, maar één monetair beleid is lastig. De schuldopkoop en de lage rente geldt voor allen, zonder aanzien des persoons. Voor landen met hoge staatsschulden of verouderde economieën pakt zoiets anders uit dan voor landen met een dynamischer arbeidsmarkt of een staatshuishouding die meer op orde is.

Bazooka

De opkoopbazooka werd pas van zolder gehaald uitgerekend op een moment dat er hier en daar groene groeisprietjes verschenen. De geldverruiming moest de brandstof leveren voor de aanzettende groei.

Op de schuldenmarkt was de ECB in een klap groothandelaar en opkoper van overheidsschuldpapier. De gecoördineerde maandelijkse opkoop van obligaties van eurolanden gebeurde volgens een verdeelsleutel die rekende met het aandelenbelang van nationale centrale banken in de ECB.

Er werd schuld opgehaald op de secundaire markt, van reeds uitgegeven schuldpapier, het ging niet om nieuwe obligaties. Het gros werd aangekocht door de nationale centrale banken die het vervolgens overhevelden naar Frankfurt. Griekenland viel buiten het opkoopprogramma, want dat land zat in een apart schuldsaneringsprogramma en hing al aan een infuus.

Pakhuis

Het pakhuis met staatsschulden groeide gestaag. Het leidde tot rust en lagere rentes, dus lagere risicopremies voor landen, er was immers altijd een schuldafnemer in de markt. Het overvloedige geld stroomde de economieën in, geld werd goedkoper, de hypotheekrente daalde, net als de rente op spaargeld.

De economische groei versnelde tot wel drie procent in 2017 en 2018. Maar eigenlijk is er te veel geld en is de geldbehoefte niet zo bijster groot, merken critici op. Veel geld ligt op de plank, zoekend naar een bestemming. Banken betalen boeterente voor ongebruikt geld dat ze tijdelijk stallen in Frankfurt, waardoor de spaarrente steeds verder zakt. Er is vrees voor zombie-bedrijven en huizenbubbels, omdat ongezonde bedrijven zich toch kunnen financieren en consumenten zich goedkoop in te veel schuld steken.

Goedkope schuld

Het vele goedkope geld heeft ook flinke zeepbellen geblazen. Koersen en prijzen van aandelenbeurzen, vastgoed en bedrijven zijn gekunsteld hoog. Grote dure fusies zijn gefinancierd met te goedkoop geld en opgeklopte aandelen. Zombie-bedrijven die eigenlijk geen bestaan meer hebben worden toch overeind houden met goedkope schuld. Het zijn bubbels die voor een hoop ellende kunnen zorgen als ze doorgeprikt worden.

De vrees van sommige economen is dat de ECB met het pakhuis vol schuld en de gepleegde inzet van het zwaarste geschut niet zoveel meer uit kan richten als het weer echt crisis wordt.

De ECB blijft nog wel een hele tijd actief als marktmeester. De opgestapelde schuld wordt de komende jaren doorgerold, en nog niet teruggegeven aan de markt. De rente zal niet eerder dan eind volgend jaar of in 2020 omhoog gaan.