De ECB moet de geldgeest terug in de fles zien te krijgen

• André Meinema

  Verslaggever economie

Ongekend en draconisch, zo werd het besluit van de Europese Centrale Bank (ECB) uit januari 2015 genoemd om de geldkraan open te draaien en te beginnen met een grootscheepse schuldenopkoopoperatie. Maar de stap was nodig om de economie uit het slop te halen, de inflatie aan te wakkeren en de werkloosheid terug te dringen, vonden de centrale bankiers.

"ECB pompt 1140 miljard in Europese economie", schreef Trouw. "De ECB steekt de Rubicon over" kopte het FD. Tobbende Zuid-Europese landen als Italië en Spanje stonden te juichen, Duitse en Nederlandse centrale bankiers niet. Ze voelden niet veel voor die woest draaiende geldpersen en ander monetair grof geschut. Nog steeds niet.

Inmiddels zijn we 32 maanden verder. De rente staat op nul procent en de geldpers heeft 2.165.000.000.000 nieuwe euro's (2165 miljard euro) afgeleverd. De Europese economie draait op de meeste plaatsen als een tierelier en de werkloosheid is fors afgenomen. Met de inflatie wil het weliswaar nog niet echt vlotten, maar een daling van het prijsniveau (deflatie) lijkt niet meer aan de orde.

Hoogste tijd om de geldkraan dicht te draaien, de rente te verhogen en het uitgestrooide geld weer in te zamelen. 'Tapering' heet dat in bankjargon. ECB-president Mario Draghi kondigt naar verwachting vandaag aan dat er afgebouwd gaat worden, en hoe en wanneer. Het terugdraaien belooft nog een hele opgave te worden, want met zo'n duizelingwekkend bedrag is zoiets nog nooit eerder gedaan.

2165 miljard euro is een enorme sloot geld. Het is drie keer de hele Nederlandse economie. Als je het uittelt in briefjes van 50 euro heb je 1200 vrachtwagens nodig om het te vervoeren. In briefjes van 100 euro achter elkaar gelegd kun je 80 keer rond de aarde. De balans van de ECB is in drie jaar tijd meer dan verdubbeld, van 2208 miljard eind 2014 naar zo'n 4450 miljard euro dit jaar.

Op vier manieren ging de ECB de economische crisis te lijf. De rente werd verlaagd naar nul. Banken konden intekenen op leenprogramma's voor ultragoedkoop geld. Banken die geld niet gebruikten maar tijdelijk op de rekening van de ECB zetten, moesten boeterente betalen. En elke maand werd voor 60 miljard euro, en een tijd lang zelfs 80 miljard euro, aan staatsschulden en later ook aan bedrijfsleningen opgekocht.

Volgens de ECB is inmiddels voor 380 miljard euro aan bedrijfsleningen en voor 1785 miljard euro aan staatsobligaties van eurolanden opgekocht. De ECB heeft 95 miljard euro aan Nederlands schuldpapier, ongeveer een kwart van de hele Nederlandse staatsschuld, op de plank liggen.

Met het opkopen worden vastzittende beleggingen vrijgespeeld, omgezet in harde euro's en via leningen, hypotheken, kredieten en investeringen in de economie gepompt. De stroom aan geld moet de raderen van de economie smeren en de molen van investeren en consumeren aanzwengelen.

'Compleet verziekt'

De geldgeest is dus uit de fles. Hoe krijg je die er ooit weer in, verzuchten sommige economen. De ECB heeft mensen verslaafd gemaakt aan goedkoop geld. Consumenten vinden een 10-jaars hypotheek tegen 2 à 3 procent rente heel normaal, zelfs nog duur. In de jaren 70 en begin jaren 80 bedroeg de hypotheekrente meer dan 10 procent.

De overheid profiteert ook en financiert de langlopende staatsschuld tegen een rente van een paar tienden procent. Voor korte schuld krijgt de staat zelfs geld toe. Het scheelt op termijn miljarden aan rente, wat gunstig is voor de staatsfinanciën, maar het is wel abnormaal.

De ECB heeft de economie compleet verziekt, verzuchtte oud-Robecobestuurder en econoom Jaap van Duijn dit voorjaar. Met zoveel rondklotsend geld en een rente van nul hebben geld en risico geen prijs meer. Obligatierentes en koersen zijn van slag, want voor al die schuld is er altijd een koper, te weten de ECB. Afkicken van deze verslaving is daarom geen sinecure.

Het geld is in geen geval één op één de economie in gerold. Elke dag liggen er honderden miljarden euro's ongebruikt te wachten op een bestemming. De dagelijkse liquiditeits-analyse van de ECB van de hoeveelheid beschikbaar geld in de eurozone laat het astronomische bedrag zien van 1800 miljard euro. Aan geld is er absoluut geen gebrek.

Maar de vraag is niet bijster groot. De laatste tijd groeit de kapitaalbehoefte wel en durven bedrijven weer te investeren, maar bedrijven hebben zelf ook geld in huis. Banken zijn ook kritischer in de kredietverlening na de crisis en letten erg op de omvang van hun risicoportefeuille. Hoe groter de risico's, des te grotere kapitaalbuffers ze moeten aanhouden.

Een deel van het geld zwerft rond in de aandelen- en vastgoedmarkten en kan bubbels veroorzaken. Geld zoekt bij lage rente naar renderende investeringen. Pensioenfondsen bijvoorbeeld lijden onder de lage rente en proberen dat te compenseren door beleggingen op andere markten. De stijgende beurskoersen en huizenprijzen worden daarom grotendeels toegeschreven aan het ECB-geld. Bij stopzetting en afbouw van het ECB-beleid kan de lucht daar zomaar uitlopen en dalende prijzen tot gevolg hebben.

Was het niet beter en makkelijker geweest om in plaats van die ingewikkelde route langs banken en staatsobligaties het geld rechtstreeks aan de burgers te geven? In één keer een paar duizend euro op de rekening zetten, en dat naar believen uitgeven. Helikoptergeld wordt dat genoemd, geld uit de lucht strooien over de mensen.

Het klinkt sympathiek en effectief, maar geld los in het handje doet niet zoveel. Een hypotheek of krediet afsluiten wordt niet makkelijker of goedkoper. Met 5000 euro koop je hoogstens een tweedehandsauto, of los je wat schulden af, boek je een exotische vakantie, of koop je wat nieuwe meubels, en dan is het klaar.

Tijdens de financiële crisis is iets soortgelijks bedacht met het spaarloon. Het fiscaal gunstig bij elkaar gespaarde geld werd in 2010 en 2013 vervroegd vrijgegeven, om zo de economie een impuls te geven. Dat bedrag, bij elkaar opgeteld 8 miljard euro, veroorzaakte niet eens een rimpeling, constateerde het CPB. Het geld kwam op de grote hoop, werd op spaarrekeningen gezet of uitgegeven aan wat leuke dingen.

Het zal geen harde stop worden waarbij de ECB in een keer de stekker eruit trekt en aan de renteknoppen gaat draaien. Van zo'n 'cold turkey' zouden beurzen, markten, huishoudens, overheidsfinanciën, de eurokoers en de goudprijs helemaal van slag raken. Voor consumenten verandert er voorlopig dus niet zo veel. Hypotheken en kredieten blijven goedkoop.

Economen denken dat de centrale bankiers in Frankfurt kiezen voor een soort halve afbouw in 2018. Nog wel draaiende geldpersen, zij het minder hard, minder opkopen, eventueel zelfs stapsgewijs verder verlagen, tot eind 2018. Voor een deel is dat waarschijnlijk ingegeven doordat het areaal aan op te kopen obligaties slinkt en de ECB dus niet veel langer door kan gaan met opkopen, tenzij ze de voorwaarden versoepelen.

Beurzen doen wellicht een stapje terug en obligatierentes zullen iets stijgen. De basisrente blijft voorlopig op nul staan, ook als de geldpersen stilvallen. De rente op de geld- en kapitaalmarkten zal door het afbouwen voorzichtig stijgen, hetgeen de spaarrente ook wat zal opkrikken. Ook de hypotheekrente kan daardoor voorzichtig weer iets gaan stijgen.