Rechts-populisten krijgen nu ook in Duitsland voet aan de grond

• Floris van den Driesche en Mitchell van de Klundert

  redacteuren Online

De opmars van rechts-populistische partijen heeft er sinds gisteren een hoofdstuk bij. Bij de Duitse parlementsverkiezingen kreeg de Alternative für Deutschland (AfD) 12,6 procent van de stemmen en werd daarmee de derde partij van het land. Voor het eerst komt de partij in het parlement.

"In heel veel West-Europese landen zie je nu levensvatbare populistische partijen, die vaak maximaal rond de 15 procent van de stemmen halen", zegt hoogleraar politicologie aan de Universiteit van Amsterdam Wouter van der Brug.

De afgelopen maanden boekten ook in andere West-Europese landen rechts-populisten flinke winst. In Nederland werd de PVV van Wilders de tweede partij en in Frankrijk haalde Marine Le Pen van het Front National de laatste ronde van de presidentsverkiezingen. Ook in Zwitserland, Oostenrijk, België en Zweden halen rechts-populistische partijen veel stemmen.

'Verkeerde populisme'

In aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen zei premier Rutte dat hij de verkiezingen in Nederland, Frankrijk en Duitsland zag als respectievelijk de kwartfinale, halve finale en finale tegen wat hij noemde het "verkeerde populisme". Rutte waarschuwde voor de risico's als de PVV de grootste partij zou worden. Maar hoewel de populistische partijen internationaal veel winst boekten, werden ze uiteindelijk nergens de grootste.

Van der Brug gelooft niet dat er voor die partijen structureel veel groeikansen zijn. "Deze opmars heeft alles te maken met de vluchtelingencrisis, die Europa in de greep houdt. Daar scoren de rechts-populistische partijen mee. Toen in 2015 de crisis een serieuze vorm aannam, zag je dat die partijen overal de wind in de zeilen kregen."

Structurele groei

Van een structurele groei van rechts-populisme wil Van der Brug dan ook niet spreken. "De komende jaren zal het vluchtelingenprobleem zeker nog blijven spelen, maar de daaraan gekoppelde opkomst van de populisten zie ik eerder als een incidentele groei."

"De push in de peilingen was dan misschien incidenteel, de groei is structureel", zegt Cas Mudde, populisme-deskundige en politicoloog aan de Universiteit van Georgia. "De kern van alle rechts-populistische partijen in Europa is dat ze xenofoob-nationalistisch zijn. Je kiest voor radicaal rechts vanwege immigratie, dat is het grote thema, en dat zal voorlopig zo blijven."

Sterker nog: Mudde denkt dat de rechts-populistische partijen steeds meer invloed krijgen. "Niet alleen op het beleid, maar ook op de vorming van regeringen. Alle rechts-populistische partijen peilden in 2016 hoger dan nu. Daar zit dus zeker nog potentieel. De partijen zitten nog niet aan hun top."

Rap tempo

"Ik wil niet zeggen dat ik denk dat radicaal-rechtse partijen heel sterk doorgroeien", zegt Mudde. "In de komende 10 tot 15 jaar blijven ze denk ik staan op 10 tot 15 procent van de zetels. Daarbij wil ik dan wel opmerken dat je daarmee geen kleine partij bent. De meeste partijen halen zelden meer dan dat. De zogenaamde grote partijen gaan in rap tempo naar beneden. We moeten 15 procent dus niet zien als klein."

Ongeveer 1 miljoen AfD-stemmers kwamen bij de rechtse CDU/CSU van bondskanselier Merkel vandaan.

"Merkels CDU/CSU had als adagium dat er rechts van die partij niets in de Bondsdag mocht komen", zegt Marja Verburg van het Duitsland Instituut. "Maar in de aanpak van de vluchtelingencrisis koos Merkel voor het midden. Daardoor viel er een gat op de rechterflank en daar is de AfD nu in gesprongen."

Nu ook in Duitsland

Veel AfD-stemmers, in totaal 1,2 miljoen, stemden bij vorige verkiezingen niet. Het laat volgens Mudde zien dat de Duitse immigratiepolitiek niet alleen kiezers weg heeft getrokken van de gevestigde partijen maar ook nieuwe kiezers heeft gemobiliseerd.

Het betekent een verschuiving in het Duitse politieke landschap, zegt Verburg, "Zo'n vijftien jaar geleden was het ondenkbaar dat zo veel mensen op een rechts-populistische partij zouden stemmen. Dat werd toen meteen gelinkt aan extreem-rechts. Maar dat beeld verschuift. Het is niet meer not done om in Duitsland op zo'n partij te stemmen."

"Overal in Europa zien we deze trend", zei de Duitse minister Peter Altmaier, de rechterhand van Angela Merkel, over de opkomst van rechts-populisten. "En nu ook in Duitsland."