'De mensen zijn het zat', 'het volk pikt het niet langer' en 'het is de schuld van de elite'. Zomaar drie zinnetjes die je met een heel klein beetje speuren al snel tegenkomt in toespraken en campagnes van populistische politici. Want populisten spreken altijd namens 'de mensen' of 'het volk'. Het Latijnse woord populus betekent niet voor niets letterlijk volk. Maar wie of wat is die populist dan precies?
Dat laat zich niet in drie zinnen uitleggen. Over een sluitende definitie wordt door wetenschappers nog volop gediscussieerd. Toch lees je overal dat het populisme aan een flinke opmars bezig is, ook bij ons. Dat gaat dan vooral over rechts-nationalistische leiders zoals Trump, Le Pen en Wilders, die in de westerse politiek een grote rol van betekenis zijn gaan spelen.
Populisme is daardoor sluipend bijna een synoniem geworden voor de ideologie die zij voorstaan. Maar dat is niet juist. Populisme kan zowel links als rechts zijn. Ook wordt populisme nogal eens gedefinieerd als simplistische politiek of het naar de mond praten van de kiezer, maar ook dat is veel te kort door de bocht.
In onderstaande video leggen we in drie minuten uit wat populisme is, in welke gedaantes het voorkomt en wat de problemen met populisme zijn:
De definitie in het kort: het populisme gaat uit van de onderdrukking van de gewone man die moreel goed is, door een elite die corrupt is. De populist zegt uit naam van het volk te spreken. Het volk wordt gezien als een afgebakende homogene groep, als eenheid. Politiek zou een vertaling moeten zijn van de wil van het volk, met een afkeer van de gevestigde orde, die het volk zou onderdrukken.
Over deze definitie zijn de meeste wetenschappers het wel eens. Over het algemeen wordt populisme daardoor gezien als een politiek middel, een gereedschap dat voor verschillende politieke boodschappen kan worden ingezet. Toch kan populisme ook als ideologie worden bestempeld. Daar pleit populisme-deskundige professor Cas Mudde voor. Met hem duiken we dieper in de materie met vier vragen over populisme.
Wordt het begrip populisme vaak verkeerd gebruikt?
"Ja. Met name in de media wordt het begrip 'populisme' het meest gebruikt voor simplistische of onverantwoorde politiek, het spreken in volkse of vulgaire termen. Ofwel van alles beloven aan iedereen. Ook worden regeringen die veel geld uitgeven aan het volk, wat ze eigenlijk niet hebben, als populistisch neergezet. Maar dat zijn veel te brede interpretaties van populisme."
Wat populisme wordt genoemd, is vaak niet meer dan campagnepolitiek.
"Op een bepaalde manier zijn de dingen die ik hier noem gewoon onderdeel van campagnepolitiek. In de campagne zegt iedere partij en met name iedere oppositiepartij: we willen nu minder belastingen, maar betere service. Dat heeft niets met populisme te maken, maar met campagnetechniek."
Wat is populisme dan wel?
"Ik definieer het als een 'dunne' ideologie, die de samenleving verdeelt in twee groepen die tegenover elkaar staan. Het pure volk aan de ene kant en de corrupte elite aan de andere kant. Zij willen dat de politiek de algemene wil van het volk volgt."
"Het primaire onderscheid is dus moreel. Een 'dunne' ideologie betekent dat het zich maar over enkele zaken uitspreekt. In de praktijk verbinden populistische partijen het populisme met andere ideologieën. Bij rechts is dat vaak het nationalisme, bij links is dat vaak het socialisme. Op basis van het populisme alleen weet je nog maar weinig over het economische of politieke systeem dat ze willen hebben."
Populisme wordt niet alleen door populisten gebruikt.
"Politici uit de gevestigde orde gebruiken ook geregeld populisme, maar ze worden er uiteindelijk niet door gedreven. In dat opzicht is populisme een middel, dat ook niet-populistische politici gebruiken. Het is alleen een probleem om populisme slechts als stijl of middel te zien. Want échte populistische politici, zoals bijvoorbeeld Trump en de Hongaarse premier Orbán, worden wel degelijk beïnvloed door die ideeën."
Is populisme een probleem?
"Het populisme is problematisch, maar niet voor de democratie an sich. Het populisme staat achter het systeem waarin het volk haar leiders kiest via vrije verkiezingen. Maar voor de liberale democratie is het wél een probleem. In ons systeem wordt de meerderheid beperkt door minderheidsrechten. De meerderheid kan niet alles doen wat ze wil. We hebben allemaal bepaalde rechten en die worden beschermd door de rechtsstaat."
Populisten geloven niet in minderheden.
"Populisme gelooft niet zozeer in minderheden, omdat ze een homogene visie hebben op 'het volk'. Ze geloven dat als het volk iets wil, ze dat ook mogen doen. Daarom hebben ze problemen met onafhankelijke media, onafhankelijke rechtsspraak en dat soort dingen."
"Dat is een probleem voor de liberale democratie. Liberale democraten geloven ook dat het volk moet beslissen, maar zij denken dat het volk bestaat uit verschillende groepen met verschillende belangen en ideeën. In het populisme vindt men maar één groep binnen dat volk legitiem en dát is problematisch."
Wordt populisme onderschat, overschat of op waarde geschat?
"Ik denk dat het eerst werd onderschat. De laatste tijd werd het juist overschat. En nu de PVV niet zoveel heeft gewonnen als we dachten, wordt het alweer snel onderschat. Populisme, en met name rechts-populisme, is een gegeven. Dat is een onderdeel geworden van het Nederlandse politieke systeem."
"Als zodanig blijft het een probleem, want er is bijna niemand die rechts- of dan wel links-populistisch stemt, omdat 'ie tevreden is. Een ontevredenheid van 15 of 20 procent van de bevolking is een probleem, maar het is geen bedreiging voor de liberale democratie."
Populisme is een onderdeel geworden van het Nederlandse politieke systeem. Dat gaat niet weg.
"We zien nu Trump en brexit als grote overwinning van het populisme, maar dat is overdreven. Alsof iedereen die stemde op Trump of brexit een populist is of voor een populistisch argument heeft gestemd. Terwijl we weten dat 94 procent van de Republikeinen op Trump heeft gestemd, zoals ze op iedere andere Republikein zouden hebben gestemd. Als je maar twee opties hebt, dan word je gedwongen om te kiezen."