Hoe het ministerie OMT-adviezen aanpaste

• Milena Holdert

  onderzoeksjournalist Nieuwsuur

Nieuwsuur onthult dat het ministerie van Volksgezondheid tekstuele wijzigingen heeft laten doorvoeren in conceptadviezen van het Outbreak Management Team. Ook het RIVM heeft tekstsuggesties overgenomen van het ministerie. Het kabinet heeft juist altijd gezegd dat het OMT volstrekt onafhankelijk is.

In dit en nog drie andere artikelen leggen we stap voor stap uit hoe adviezen werden aangepast, ondersteund door allerlei mailwisselingen. Hier lees je het eerste voorbeeld, hier het tweede voorbeeld en hier het derde voorbeeld.

Zo bemoeide het ministerie zich tóch met OMT-adviezen

De adviezen van het Outbreak Management Team (OMT), de groep wetenschappers die het kabinet nu al twee jaar adviseert in de coronacrisis, zijn gebaseerd op medische expertise en komen onafhankelijk tot stand. Zonder beïnvloeding vanuit de politiek. Dat is althans wat verschillende bewindspersonen keer op keer hebben beweerd.

Toch zijn daar al langer vragen over, met name vanwege de belangrijke rol die Jaap van Dissel speelt bij de totstandkoming van de OMT-adviezen. Van Dissel is voorzitter van het OMT, maar ook directeur van het Centrum van Infectieziekten van het RIVM, dat direct onder het ministerie van Volksgezondheid valt. Ook is Van Dissel deelnemer aan het informele politieke overleg tussen ministers op het Catshuis.

Voormalig Kamerlid Theo Hiddema vroeg in de zomer van 2020 aan Jaap van Dissel of hij kon uitsluiten dat op enig moment invloed was uitgeoefend vanuit de politiek op de totstandkoming van zijn adviezen of die van het RIVM. Daarop antwoordde de OMT-voorzitter: "Op geen enkel moment." Het ministerie liet eerder op vragen van Nieuwsuur ook weten dat de RIVM-richtlijnen gebaseerd waren op medische adviezen en dat het ministerie "geen eigen toevoegingen" had gedaan, "noch wijzigingen aangebracht".

Voormalig minister van Volksgezondheid Hugo de Jonge zei onlangs nog tegen de Tweede Kamer dat het OMT "vrij" is om een advies uit te brengen "met iedere onwelgevallige inhoud". "Het OMT is totaal onafhankelijk", zei hij.

Maar dat blijkt toch anders te zitten.

Nieuwsuur bestudeerde de afgelopen tijd duizenden documenten die het ministerie moest vrijgeven op basis van de Wet openbaarheid van bestuur (WOB). De stukken hadden veel eerder verstrekt moeten worden, maar het ministerie vertraagde de openbaarmaking aanzienlijk. De stukken die nu zijn vrijgegeven hebben slechts betrekking op de eerste paar maanden van de coronapandemie - meer documentatie zal nog volgen. Maar uit de nu geopenbaarde stukken rijst in ieder geval een minder onafhankelijk beeld dan tot nu toe door bewindspersonen en het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) werd geschetst. Er lijkt op zijn minst sprake te zijn geweest van politieke sturing.

Het gaat daarbij om subtiele wijzigingen in de tekst - al te grote aanpassingen zouden ook wel eerder zijn opgevallen. Maar juist door middel van schijnbaar onbeduidende tekstwijzigingen die voor bepaalde sectoren desondanks belangrijke consequenties hadden, kon het ministerie haar politieke invloed doen gelden. Met name de zorg buiten de ziekenhuizen kreeg daarmee te maken.

Zo blijkt uit de stukken dat het ministerie in april en mei 2020 meermaals concepten van OMT-adviezen krijgt toegezonden door het RIVM. Het RIVM vraagt het ministerie daarbij om opmerkingen zo spoedig mogelijk terug te mailen.

Bekijk hier voorbeelden uit april en mei:

Ambtenaren van het ministerie doen daarop verschillende tekstsuggesties, die vaak gedeeltelijk zijn zwart- of witgelakt. Daardoor is niet goed na te gaan om welke inhoudelijke toevoegingen het precies gaat:

Het ministerie houdt een aantal stukken die betrekking hebben op de contacten tussen het ministerie en het RIVM over concept-OMT-adviezen bovendien integraal geheim:

Als we het ministerie om opheldering vragen zegt een woordvoerder dat het OMT onafhankelijk is, maar dat het ministerie wel vragen kan stellen als er "onduidelijkheden" of "onvolkomenheden" in de adviezen staan.

Na elke OMT-bijeenkomst volgt een briefing in het zogeheten Bestuurlijk Afstemmingsoverleg (BAO), waar OMT-voorzitter Van Dissel het advies toelicht aan topambtenaren en bestuurders. Die kijken welke delen van het OMT-advies praktisch uitvoerbaar zijn, en brengen daarover advies uit aan het kabinet. "Uit dit overleg kunnen tekstsuggesties naar voren komen" voor de OMT-adviezen, zo laat het RIVM ons weten. "De adviezen moeten immers 'uitlegbaar' zijn en 'zonder onduidelijkheden vertaalbaar naar de praktijk'."

Hoe vaak het ministerie dergelijke tekstsuggesties voor de OMT-adviezen doet? "We stellen bij het grootste deel van de adviezen wel een paar vragen", zo laat het departement weten. Het is vervolgens aan het OMT-secretariaat, dat wordt gevoerd door het RIVM, om deze suggesties te waarderen en al dan niet in gewijzigde vorm over te nemen. Het RIVM laat weten dat het daarbij om "tekstuele verduidelijkingen en niet om inhoudelijke koerswijzigingen gaat".

Uit de vrijgegeven stukken blijkt dat er inderdaad OMT-adviezen aan de leden van het BAO worden gestuurd. Maar daarvóór stuurt het RIVM soms ook al een concept van dat advies naar verschillende e-mailadressen van het ministerie. Ambtenaren reageren dan al met suggesties voor de tekst.

De belangrijkste vraag is hier of het daadwerkelijk alleen om verduidelijkingen in de tekst gaat, of dat er ook inhoudelijke wijzigingen zijn voorgesteld en doorgevoerd. En zijn de OMT-leden over die wijzigingen wel geraadpleegd?

Veel stukken die betrekking hebben op de concept-adviezen zijn zoals gezegd zwartgelakt of worden geheim gehouden, maar de ambtenaren die de stukken van lak hebben voorzien zijn niet altijd even consequent in wat zij wel en niet verstrekken en op basis van welke juridische weigeringsgrond. Soms treffen we namelijk dubbele documenten aan waarbij de ene keer een bepaalde passage wél en de andere keer een bepaalde passage niet is weggelakt.

Een aantal tekstsuggesties van het ministerie zijn dus zichtbaar. Dan is te zien om welke inhoudelijke aanpassingen het gaat.

De voorbeelden

We hebben drie aangepaste OMT-adviezen verder uitgediept, inclusief screenshots van de mailwisselingen:

- Bekijk hier hoe een OMT-advies voor chauffeurs in de dagbesteding werd aangepast: 'Hopelijk is iedereen hierna gelukkig...'

- Bekijk hier hoe in een OMT-advies mondmaskers in een verpleeghuis werden ontmoedigd: 'Het mag nog wel een tandje scherper?'

- Bekijk hier hoe een zin aan het advies werd toegevoegd die voor de politieke spreeklijn goed uit kwam: 'Het zou ons helpen'