Twee jaar na de Russische invasie van Oekraïne vallen er nog altijd veel doden op het slagveld en lijkt een einde van de oorlog ver weg. Rusland boekte een belangrijke overwinning in Avdiivka, maar tegen hoge verliezen. Een doorbraak kan het niet genoemd worden.
Toch behoudt Poetin de steun van zijn volk en is er weinig verzet. Hoe lukt hem dat? Daarvoor spreekt Nieuwsuur met Samuel Greene, hoogleraar Russische politiek en schrijver van het boek Putin vs. the People. Greene bestudeert de verhouding tussen Poetin en zijn volk, die de afgelopen tijd alleen maar hechter is geworden, wat zijn positie verstevigt. Poetin vindt de strijd zelf en de confrontatie met het Westen daarom veel belangrijker "dan een specifieke uitkomst van de oorlog".
Wat voor een buitenstaander een klein risico lijkt, voelt voor Poetin existentieel.
In februari 2022 ging Poetin zelf waarschijnlijk nog uit van een korte oorlog, zegt Greene. "Hij vond dat het niet te lang mocht duren omdat de Russen een lange strijd uiteindelijk niet zouden accepteren."
Die lange strijd kwam er wel. Honderdduizenden Russen kwamen sindsdien om het leven, volgens westerse en Oekraïense schattingen. Maar hoewel peilingen suggereren dat er onder Russen weinig enthousiasme is voor bijvoorbeeld een nieuwe mobilisatieronde, blijven ze in meerderheid de invasie steunen. Ook Poetin zelf heeft volgens onafhankelijke opiniepeilers nog de steun van een ruime meerderheid van de bevolking. Greene: "Dat heeft hem zelf ook verrast, denk ik."
Nieuw verhaal
Greene betoogt dat Poetin het volk achter zich hield door het verhaal over de oorlog steeds te veranderen. Toen bleek dat Oekraïne zich niet zomaar gewonnen gaf, kwam Poetin met andere redenen voor de oorlog. Velen in het Westen zagen dat als erkenning van de falende Russische strategie, maar het heeft hem volgens Greene geholpen om de strijd te verkopen aan z'n volk.
"Poetin praat over de oorlog in termen van een groot historisch verhaal, van territorium waar Rusland recht op zou hebben, van het moeten beschermen van de bevolking in de bezette gebieden. Dat geeft hem een enorme hoeveelheid flexibiliteit om bijna alles als overwinning te claimen: van het behouden van het gebied dat Rusland nu heeft veroverd tot aan het volledig onderwerpen van Oekraïne."
Het Russische volk is in de oorlog zowel dader als slachtoffer, zegt Greene in een uitgebreid gesprek over Poetins drijfveren en zijn relatie met de Russen:
Cruciaal, zegt Greene, zijn Poetins beweringen dat de oorlog nodig is omdat het Westen eropuit is Rusland te vernietigen. "Hij vertelt z'n onderdanen dat dit een existentieel conflict is dat veel verder gaat dan het bevechten van Oekraïne. Dat helpt ook verklaren waarom ze niet winnen zoals beloofd én rechtvaardigt de opofferingen die hij vraagt van het Russische volk."
Poetin kan zo ook de schuld voor de economische schade door de oorlog bij het Westen leggen. En het geeft hem een reden om de banden met het Westen door te snijden, iets wat Poetin volgens Greene al langer nastreeft. "De relatie met het Westen zag Poetin altijd als beperking van zijn eigen macht en van de autonomie van de Russische staat. Russische elites konden invloed in het Russische systeem vergaren dankzij hun connecties met het Westen. De oorlog dwingt ze nu om te vertrekken uit, bijvoorbeeld, Londen en hun kapitaal in Rusland te investeren."
Als het slecht gaat, moet het voor alle Russen ongeveer even slecht gaan.
Toch begrijpt Poetin heel goed dat de oorlog niet te veel van z'n volk mag vergen, zegt Greene. In het najaar van 2022 leidde een nieuwe mobilisatieronde tot protest. Honderdduizenden mannen vluchtten over de grens of probeerden door middel van omkoping te vermijden dat ze moesten vechten. Poetin had ervoor kunnen kiezen hier veel steviger tegen op te treden, zegt Greene. "Maar als hij dat had gedaan, had hij het risico gelopen de grip op het Russische volk te verliezen. Hij had de dienstweigeraars geen andere keuze gegeven dan zich te verzetten tegen de oorlog."
Dat veruit de meeste Russen zich niet verzetten, maakt ze medeverantwoordelijk voor de oorlog, vindt Greene. Die steun van het volk behouden is een balanceeract voor Poetin. "Hij moet uitstralen naar de elites dat hij niet te veel brandjes van onrust tegelijkertijd hoeft te blussen. Dat hij controle heeft. En dat, zelfs als het economisch slecht gaat, het voor alle Russen ongeveer even slecht gaat."
Hij kan het zich daarom niet veroorloven dat er té veel lijkzakken terugkeren uit Oekraïne. En bijvoorbeeld ook niet dat de aanstaande verkiezingen té ondemocratisch verlopen. Greene: "Russen snappen dat het systeem oneerlijk is. Maar ze hechten waarde aan het ritueel. Het helpt ze geloven dat als ze van mening veranderen, ze het systeem zouden kunnen veranderen. Voor Poetin zijn de verkiezingen in maart daarom belangrijk om het volk aan boord te houden."
Tegenstanders uitschakelen
De dood van oppositieleider Aleksej Navalny, waar het Kremlin in het Westen verantwoordelijk voor wordt gehouden, lijkt wat dat betreft een risico voor Poetin te vormen. Datzelfde geldt voor het uitschakelen van tegenstanders bij de verkiezingen, die vrijwel geen kans maken op de overwinning. "Wat voor een buitenstaander een klein risico lijkt, voelt voor iemand als Poetin existentieel", zegt Greene.
Om ervoor te zorgen dat de verkiezingen "de geurtest van de bevolking" doorstaat, mogen er geen té populaire tegenstanders meedoen, legt Greene uit. Een uitslag waarbij Poetin 70 of 80 procent van de stemmen krijgt, zou dan niet meer plausibel lijken. "Dan riskeert Poetin dat mensen zich toch tegen hem gaan keren."
Zeker met de verkiezingen voor de deur zou een snel einde van de oorlog niet gunstig zijn voor Poetin, verwacht Greene. Poetin heeft succesvol het narratief onder Russen over de oorlog naar z'n hand gezet, maar daarmee wel z'n eigen lot eraan verbonden. "Als hij ineens zegt 'de oorlog is voorbij', ondergraaft hij zijn eigen argument dat het een existentiële strijd tegen het Westen betreft. Hij zou dan alle controle verliezen."
"Ik kan me geen scenario voorstellen waarin Poetin zelf de strijd beëindigt. Het conflict zal in een vorm door moeten gaan voor Poetin om politiek te overleven."
