Een jaar geleden kwam er een einde aan het meest omstreden energieproject van Europa. De Nord Stream-pijpleidingen, die West-Europa van Russisch gas moesten voorzien, werden op vier plekken opgeblazen. Het onderzoek dat rechercheurs en inlichtingenofficieren sindsdien in meerdere landen doen is met geheimzinnigheid omgeven. De Nederlandse militaire inlichtingendienst MIVD en de Duitse recherche, willen niets kwijt over het lopende onderzoek.
Samen met Europese collega's wisten de NOS en Nieuwsuur het spoor dat Duitse rechercheurs met Nederlandse hulp hebben gevolgd, toch voor een groot deel te reconstrueren. Een spoor dat vooralsnog leidt naar Oekraïne.
Lees hieronder de reconstructie, of bekijk de uitgebreide video hierboven.
Het moet een ingewikkelde situatie voor de MIVD zijn geweest. Een betrouwbare bron in Oekraïne meldt in juni vorig jaar dat er vanuit Oekraïne een aanslag wordt voorbereid op de Nord Stream-pijpleiding. Een duikteam van het Oekraïense leger zou binnen enkele dagen de operatie uitvoeren vanuit een haven in de buurt van Stockholm. Opperbevelhebber Valerij Zaloezjny zou van de plannen weten. President Volodymyr Zelensky is bewust niet geïnformeerd. De MIVD-bron beweert het plan gehoord te hebben van een hooggeplaatst figuur uit het Oekraïense leger.
De bron is iemand met wie de dienst al langer een goede relatie heeft. Maar hoe geloofwaardig is zijn verhaal? Een Oekraïense aanslag op de gasverbinding tussen Rusland en Duitsland, waar de Nederlandse Gasunie medeaandeelhouder van is, is bijna niet voor te stellen. En dit is niet het enige sterke verhaal waar de MIVD op stuit. Een tweede team zou met een vergelijkbare aanval bezig zijn, maar dan op Turkstream - de pijpleiding die Rusland verbindt met Turkije.
Omdat er op dat moment waarschijnlijk al mensen in Zweden zijn om de aanslag op Nord Stream voor te bereiden, meldt de MIVD het binnen een dag aan de CIA. De Amerikaanse inlichtingendienst twijfelt aan het verhaal maar besluit de volgende dag toch de Oekraïense autoriteiten te informeren. Na afloop van de ontmoeting sturen ze een bericht naar een aantal betrokken Europese landen: geen zorgen, we hebben Kiev gewaarschuwd, er gaat niets gebeuren.
Ook de Duitse inlichtingendienst krijgt het bericht van de CIA. Ze slaan er niet veel acht op. Ook niet als Rusland maanden later, op 22 september, meldt dat het een Oekraïense aanslag op Turkstream heeft voorkomen.
Alles verandert als op 26 september, vlak bij het Deense eiland Bornholm, enorme hoeveelheden gasbellen omhoog komen bij een pijpleiding van Nord Stream 2. Exact zeventien uur later is het opnieuw raak. Ditmaal komt er tegelijkertijd gas omhoog op drie andere locaties van Nord Stream 1 en 2, zo'n 80 kilometer noordelijker. Meteen is duidelijk: dit is geen ongeluk, dit is sabotage.
In Duitsland weten ze niet waar ze moeten beginnen met zoeken naar de daders. Gelukkig biedt de MIVD uitkomst. Want vlak na de aanval komt het contact van de MIVD, zo zeggen buitenlands bronnen, opnieuw met zeer specifieke informatie: de operatie is uitgevoerd door zes Oekraïense special forces, die een boot huurden in het Duitse Rostock.
Ditmaal neemt de Duitse inlichtingendienst de informatie een stuk serieuzer. De Duitse rijksrecherche gaat zoeken, en vindt de Andromeda: een onopvallende Bavaria Cruiser die voor een paar weken gehuurd is door een groep van zes personen, onder wie twee mannen met een vervalst Roemeens en Bulgaars paspoort. De foto die is gebruikt voor het Roemeense paspoort, blijkt van een Oekraïense militair te zijn. Logisch klinkt het allemaal niet. Een tien jaar oud zeiljacht om een aanslag uit te voeren? De Duitsers hadden eerder een kleine onderzeeboot verwacht.
De rechercheurs keren de Andromeda in januari binnenstebuiten. Tot ieders verbazing vinden ze kruitresten van HMX op de tafel van de kajuit. HMX is een krachtig explosief dat vooral door militairen wordt gebruikt, en ook onderwater werkt. Als later uit forensisch onderzoek blijkt dat de resten overeenkomen met kruitresten die gevonden zijn op de pijpleiding, verdwijnt het laatste beetje twijfel. De Duitse onderzoekers gaan er vanuit dat de aanval is uitgevoerd vanaf de Andromeda, zo melden ze later publiekelijk. Maar door wie?
De Andromeda heeft geen GPS-transponder aan boord. De onderzoekers moeten daarom op een andere manier de route van de boot achterhalen. Ze benaderen havenmeesters, zoeken ooggetuigen, bestuderen satellietbeelden en pluizen telefoongegevens uit. De Duitse onderzoekers hebben hun bevindingen tot op de dag van vandaag niet gepubliceerd, dus is de route formeel niet bekend. Maar met behulp van ooggetuigen is een groot deel van de bijna 1000 kilometer lange route te reconstrueren.
Zeker is dat vijf mannen en een vrouw op 7 september 2022 de Duitse haven Hohe Dune, bij Rostock, uitvaren. Een dag eerder was een wit busje bij de haven gezien, dat waarschijnlijk werd gebruikt om de lading voor de Andromeda af te leveren. De Andromeda vaart een paar uur, maakt een tussenstop in het haventje van Wiek - waar de bemanning volle boodschappentassen sjouwt uit een auto - en vaart dan richting het noorden, richting de Nord Stream-pijpleidingen. Zeker drie dagen is er geen spoor van het schip te ontdekken. Is dit het moment dat de eerste explosief wordt gelegd bij de meeste zuidelijke locatie?
Volgens bronnen dicht bij het Duitse onderzoek doet de boot op 11 september de haven van het Deense toeristische eilandje Christiansø aan. Een foto van een eilandbewoner op sociale media, die nietsvermoedend een zeiljacht op zee fotografeert, doet vermoeden dat de Andromeda daar in de namiddag aankomt. De foto, met drie vage silhouetten van opvarenden (zie hieronder), is de enige foto waar de bemanning vermoedelijk op te zien is.
Een Poolse schipper die dezelfde dag aankomt in Christiansø, vertelt hoe een van zijn mannen 's nachts niet kon slapen en een paar keer langs een Bavaria Cruiser is gelopen. De bemanning op die Cruiser zou 's nachts wakker zijn geweest en Oekraïens hebben gesproken, zo beweert de man. Of het de Andromeda was, dat durft hij niet met zekerheid te zeggen.
Twee dagen later, als het weer omslaat, duikt de Andromeda op in de Zuid-Zweedse haven Sandhamn. De havenmeester registreert een cash-betaling van zo'n 500 euro aan diesel. Wijken ze uit vanwege de storm? Of kunnen ze geen kant op omdat er dagenlang een Griekse olietanker dobbert vlakbij de locaties waar ze de explosieven willen plaatsen?
Meerdere ooggetuigen zien het schip in de haven van Sandhamn. Een Duitse schipper ergert zich eraan dat de bemanning van de Andromeda een solozeiler niet helpt met aanmeren en spreekt twee van hen erop aan. "Ze leken een beetje op soldaten, dat wil zeggen: taaie mensen, redelijk goed getraind", vertelt hij. Hij schat dat ze rond de veertig jaar waren. Een van hen was iets dikker. De vrouw aan boord was eens stuk kleiner dan de rest. "De een vertaalde het voor de ander, in een taal die ik niet begreep, iets Slavisch. Maar ze deden geen enkele poging om te helpen."
Het weer is die dagen te slecht om te duiken, maar ergens die periode moeten ze naar drie noordelijke locaties zijn gevaren om de explosieven aan te brengen. Een lastige klus. Ze moeten 80 meter duiken, de pijp vinden, explosieven bevestigen en daarna een tijdje onder het zeeoppervlak blijven vanwege de decompressie. Maar het kan wel, zeggen ervaren diepzeeduikers. Volgens Zweedse onderzoekers zijn explosieven gebruikt die minder dan 50 kilogram wegen.
Waarschijnlijk doet de Bavaria Cruiser nog een keer de haven van Christiansø aan, voordat de boot op 19 september in de Poolse stad Kolobrzeg aankomt. De haven ligt behoorlijk uit de route, dus het is raadselachtig wat de bemanning hier te zoeken heeft. De havenmeester van Kolobrzeg vertrouwt het niet, en hij waarschuwt de Poolse kustwacht. Die inspecteert het schip. De Poolse autoriteiten weten hierdoor als enigen welke taal de bemanning spreekt, of ze duikapparatuur aan boord hebben en wat ze in Kolobrzeg doen.
Maar als we de Poolse autoriteiten daar specifieke vragen over stellen, willen ze geen antwoord geven. In een interview zegt een adviseur van de regering dat Polen ervan overtuigd is dat de Andromeda niets met de sabotage te maken heeft. "Voor zover ik weet waren dit mensen die op zoek waren naar vermaak. Deze cruise was typisch toeristisch. Er was daar niemand die ook maar een militaire of sabotage-opleiding had genoten." Het contact tussen de Poolse autoriteiten en de Duitse politie verloopt naar verluidt moeizaam.
Op de terugweg doet de Andromeda opnieuw het haventje van het Duitse Wiek aan voor een tankbeurt, waarna het op 23 september weer aanmeert in Rostock. De achterzijde van het schip, dat vermoedelijk is gebruikt om met zware duikapparatuur van af te springen, is licht beschadigd. De bemanning komt de borg nooit ophalen.
De onbekende vijf mannen en een vrouw verdwijnen spoorloos. Wel weet de Duitse politie gegevens te achterhalen van de telefoons die aan boord waren. Wat blijkt: de telefoons worden later weer aangezet in Oekraïne.
De Duitse onderzoekers willen niet alleen weten wie de bemanning is, maar ook wie de opdrachtgevers waren. Wie reserveerde de boot? En hoe werd de huur betaald? Het Poolse reisbureau dat de betaling van de boot deed, is snel gevonden. Feeria Lwowa heeft een website, maar geen kantoor. Het blijkt een brievenbusfirma te zijn waar je geen enkele reis kunt boeken.
De mensen achter Feeria zijn lastiger te vinden. De Oekraïense vrouw (die ook een Russisch paspoort heeft) op wiens naam het zogenaamde reisbureau staat, is waarschijnlijk een stroman. Een rechtbankverslag, het Poolse handelsregister en een verwijzing op de website van Feeria laten zien dat man achter het bedrijf Rustem A. is, een 41-jarige zakenman uit Kiev met een bedenkelijke reputatie. In zijn huis zijn grote sommen contant geld gevonden, en hij is onderwerp geweest van een onderzoek naar witwassen. Hij is een van de mensen die in beeld zijn bij de Duitse rechercheurs, zo bevestigen bronnen.
Als een team van Duitse journalisten deze Rustem A. deze zomer benadert, begint hij te schelden. Hij zegt alleen te willen praten voor vijfduizend euro, maar bedreigt de journalisten ook met de dood en begint te slaan als ze bij zijn huis staan.
De reservering voor de boot, inclusief het versturen van de vervalste paspoorten, is gedaan door een 28-jarige Oekraïner uit Marioepol, die op het oog niets met het reisbureau te maken heeft. Hij werkt voor een Ests bedrijf dat facilitaire ondersteuning biedt aan de scheepvaart, en voor miljoenen zaken doet met de Oekraïense overheid. Duitse bronnen dicht bij het onderzoek bevestigen dat de Oekraïner prominent in beeld is, maar zeggen niet te weten of de man gebruikt is of zelf betrokken was bij de voorbereiding van de aanslag. Hij ontkent tegenover de Europese media dat hij de e-mail met de reservering heeft verstuurd.
Hoe het spoor verder loopt is niet bekend. Kan de hele operatie een poging zijn geweest om Oekraïne erin te luizen? Kan het zijn dat de onderzoekers straks toch nog bij een ander land uitkomen?
Het meest heldere spoor dat naar Oekraïne leidt, komt van de MIVD-bron die wist te vertellen over de betrokkenheid van special forces en opperbevelhebber Zaloezjny. Dat de MIVD nog altijd onderzoek doet, en dat er in het Duitse politieonderzoek nog altijd geen verdachten zijn aangemerkt, doet vermoeden dat de bron geen hard bewijs kan leveren of dat het moeilijk is om contact met hem te krijgen. Het kan zelfs dat er wordt getwijfeld aan zijn geloofwaardigheid. Maar dat deze persoon antwoorden op heel veel vragen heeft, daar twijfelt niemand aan.
En dus ligt de sleutel van de Duitse puzzel vermoedelijk in handen van de MIVD.