Covax moest coronavaccins voor de hele wereld toegankelijk maken. Via de in april vorig jaar door de WHO opgerichte organisatie krijgen 92 landen vaccins gedoneerd, veelal afkomstig van welvarende landen die zelf genoeg vaccins hebben.
Maar met die verdeling wil het nog niet vlotten. Volgens hulporganisatie Oxfam Novib zijn er pas 260 miljoen vaccindoses geleverd, werd donderdag bekend. Dat is slechts 14 procent van het toegezegde aantal van 1,8 miljard.
De vaccinatiegraden in landen die zelf slechte toegang tot vaccins hebben, blijven dan ook fors achter. Zo is slechts vier procent van de bevolking van het continent Afrika gevaccineerd. Wat gaat hier mis?
Aansprakelijkheid zorgt voor vertraging
"Er zijn genoeg vaccins, maar die zijn allemaal opgekocht in het Westen", zegt Judith Sargentini, adjunct-directeur bij hulporganisatie Artsen zonder Grenzen tegen Nieuwsuur. "En om het nog erger te maken loopt het overdragen van vaccins naar Afrika enorme vertraging op, omdat er niks is geregeld rondom aansprakelijkheid."
Maar hoe zit dat precies met die aansprakelijkheid? Toen de eerste coronavaccins op de markt kwamen, hadden landen haast om zo snel mogelijk te beginnen met prikken.
"Daarom hebben individuele lidstaten van de Europese Unie erin toegestemd de aansprakelijkheid van de vaccins die ze aanschaften over te nemen van de ontwikkelaars", zegt Sargentini. Zo liepen de farmaceutische bedrijven minder risico als er iets fout zou gaan met iemand die het vaccin had gekregen.
Dat levert nu problemen op. Want als er in een ander land iets misgaat met een Covax-vaccin dat eerst van Nederland is geweest, zou Nederland verantwoordelijk zijn.
'Sleutel ligt bij farmaceutische bedrijven'
"In veel Westerse landen is het grootste deel van de bevolking al gevaccineerd, en er gaat heel weinig mis. Dat idee van die aansprakelijkheid is dus eigenlijk een beetje een gepasseerd station", zegt Sargentini. "En nu moeten die verantwoordelijkheden van een land als Nederland overgedragen worden naar Covax, en van daar naar de landen in Afrika die een tekort aan vaccins hebben. En dat gebeurt niet."
De sleutel voor dit probleem ligt wat Sargentini betreft bij de farmaceutische bedrijven. "Het is onduidelijk hoe Covax die aansprakelijkheid op zich kan en dan weer door kan zetten naar een ander land. Dat is eenvoudig op te lossen, want de ontwikkelaars van de vaccins kunnen de aansprakelijkheid weer overnemen."
Een ander probleem ligt volgens Sargentini bij de patenten. "Er zijn maar een paar bedrijven die de coronavaccins mogen produceren. Westerse landen hebben die beperkte productie opgekocht, waardoor andere landen de kans niet kregen om te kopen." Als de patenten van de vaccins afgehaald zouden worden, zouden Afrikaanse landen zelf de kans krijgen vaccins te produceren.
Gebrekkig distributiesysteem
Een van de redenen voor het langzame vaccinatietempo in Afrikaanse landen zou het gebrekkige distributiesysteem van de vaccins aldaar zijn. Maar dat klopt niet, zegt bio-medicus Els Torreele. Ze doet al jarenlang onderzoek naar de internationale distributie van geneesmiddelen.
"Vergeet niet dat de vaccinatieleveringen die nu aankomen in sommige van die landen vaak last minute gepland zijn. En we horen dat de vaccins die via Covax gedoneerd worden vaak al erg dicht tegen de uiterste houdbaarheidsdatum zitten. Daardoor is er heel weinig tijd om alle benodigde logistieke zaken op te zetten. Het vergt planning en organisatie die er blijkbaar nu niet altijd is."
Morele ramp
WHO-ambassadeur en voormalig premier van het Verenigd Koninkrijk Gordon Brown vindt dat rijke landen en farmaceuten zich aan hun beloften moeten houden. "Volgens schattingen zal het Westen in december 600 miljoen doses ongebruikte vaccins in opslag hebben en in februari bijna 1 miljard. Als die vanaf vandaag nu naar het zuiden worden gevlogen, zou dat levens redden."
Brown: "Dat de vaccins in de ene helft van de wereld beschikbaar zijn maar aan de andere helft worden ontzegd is een enorme blunder van het internationale beleid. Het is een morele ramp van historische proporties die toekomstige generaties zal schokken."
