Oud-informateur Herman Tjeenk Willink is zeer kritisch op het verloop van de formatie. De onderhandelende partijen zitten na maandenlang overleg in een impasse. "Op de lange duur doet dit afbreuk aan de geloofwaardigheid van de politiek", zegt Tjeenk Willink in een interview met Nieuwsuur.
"Er moeten allerlei grote problemen worden opgelost. De relevante vraag is: hoe komen we uit deze situatie waar iedereen zo ongelukkig over is?"
Opties lijken op
Na de verkiezingen van maart benoemde de Tweede Kamer Tjeenk Willink als informateur, een rol die hij al vijf keer eerder vervulde. In zijn eindverslag schreef hij eind april dat de inhoudelijke formatie kon beginnen. Hij pleitte voor een coalitieakkoord op hoofdlijnen.
Vier maanden later is er nog altijd geen nieuw kabinet. Gisteren blokkeerden VVD en CDA een coalitie met GroenLinks en PvdA. En D66 wil niet door met de huidige coalitie met ChristenUnie.
Het is Tjeenk Willinks opvolger Mariëtte Hamer dus niet gelukt een meerderheidskabinet te vormen. "Het verraste me niet", zegt Tjeenk Willink. "Je ziet het al een hele tijd van mijlenver aankomen. Tegelijkertijd geeft het ook een gevoel van mistroostigheid, in zekere zin plaatsvervangende schaamte."
De meeste mensen deugen, maar de overheid gaat uit van wantrouwen. Dan krijg je ook wantrouwen terug.
Tjeenk Willink wijt de impasse in de formatie aan het "naar binnen gekeerd zijn" van de politiek. "De verschillen tussen de partijen zijn overbrugbaar, geld is geen probleem op dit moment. En toch komen de onderhandelaars over de inhoud niet te spreken. Ondanks dat men zegt 'we moeten het nu niet hebben over wie met wie, maar over de inhoud', gaat het alleen maar over wie met wie."
"Een wonderlijke paradox", noemt hij het. "Het doet afbreuk aan de geloofwaardigheid van de democratie, van de politiek, van het parlement, op het moment dat er grote problemen zijn om op te lossen."
Uitholling rechtsorde
In 2018 schreef oud-politicus en oud-topambtenaar Tjeenk Willink een boek over het vertrouwen in de politiek. Dat boek vulde hij de afgelopen maanden aan met nieuwe hoofdstukken, ook over de huidige formatie. Hij ziet de impasse als een voorbeeld "van de uitholling van de democratische rechtsorde".
Volgens hem zijn partijen te veel met zichzelf en met elkaar bezig, en te weinig met de buitenwereld en met de problemen in de samenleving. Oorzaak: politieke partijen verloren de afgelopen decennia hun visie en hun stabiele achterban. "Het is onzekerheid over de positie van je partij waardoor je oriëntatiepunt de ander is en niet zozeer het probleem wat moet worden opgelost."
Niet alleen partijen, ook de overheid als geheel raakte binding met de samenleving kwijt, aldus Tjeenk Willink. "De overheid verwacht van alles van de burger maar wat de burger van de overheid mag verwachten is onduidelijk geworden. En dat maakt onzeker, dat schept wantrouwen terwijl je hele systeem gebouwd is op vertrouwen."
Hij noemt als voorbeeld het toeslagenschandaal, waarbij de Belastingdienst veel mensen onterecht aanmerkte als fraudeur. "De meeste mensen deugen, maar de overheid gaat uit van wantrouwen. Dan krijg je ook wantrouwen terug."
Een nieuwe bestuurscultuur is makkelijker gezegd dan gedaan.
Hoe heeft het zo ver kunnen komen? Tjeenk Willink wijst op drie uitgangspunten van het handelen van de overheid in de afgelopen decennia. "De economische groei als voornaamste criterium voor succes met de overheid als kostenpost, de overheid als bedrijf en de burger als klant. Die criteria hebben ons geleid naar een weg die doodloopt."
Tjeenk Willink zag in zijn weken als informateur een brede wens om deze bestuurscultuur te veranderen en tegenkrachten van het kabinet, zoals het parlement, rechters en uitvoeringsorganisaties, machtiger te maken. "En in mijn eindverslag heb ik dat allemaal niet alleen braaf opgeschreven, maar ook gezegd 'weet u wel wat dat betekent, wat de consequenties zijn?' Het is makkelijker gezegd dan gedaan."
Brede coalitie?
Inmiddels lijkt de roep om een andere bestuurscultuur en meer dualisme nauwelijks nog een rol te spelen bij de formatie. "Een aantal maanden geleden riep iedereen vol overtuiging: we willen de inhoud voorop, we willen een andere bestuurscultuur. Maar men heeft, om welke reden dan ook, zich toch langzamerhand in de richting laten duwen die iedereen onbevredigend vindt."
"Zorgwekkend", vindt Tjeenk Willink. Optimistischer is hij over de kansen op een nieuw kabinet, desnoods met een minderheid in de Kamer. Of juist met een veel bredere coalitie. "Waarom zou je niet beginnen met partijen die elkaar niet uitsluiten te vragen: bent u bereid, op bepaalde basis, goede mensen te leveren voor een nieuw kabinet?"
Kijk hieronder het interview met Tjeenk Willink in Nieuwsuur:
