Bij ons zie je wat Rusland met het Westen van plan is, waarschuwt Oekraïne

• Coen Nij Bijvank & Gert-Jan Dennekamp

Al jaren woedt er een strijd tussen Oekraïne en Rusland om gebieden in het oosten van Oekraïne. Er vielen tot nu toe meer dan 13.000 doden. Het conflict wordt niet alleen in de loopgraven uitgevochten, maar ook digitaal en in de media.

Ook andere Europese landen hebben te maken met deze Russische informatiecampagne. Hoeveel zorgen moeten we ons maken?

Volgens de Oekraïense autoriteiten heel veel. "Door Russische nepberichten zijn echte mensen om het leven gekomen", zegt Dmitro Zolotoechin, voormalig minister van Informatie. "Ik denk dat alleen zeer krachtig optreden een democratie kan beschermen tegen het soort hybride oorlogsvoering dat door het Kremlin wordt ingezet."

Oekraïne is zelf al met dat stevige optreden begonnen. Onlangs verbood de regering drie tv-kanalen die verbonden zouden zijn met miljardair Viktor Medvedtsjoek, een vriend van de Russische president Vladimir Poetin. De zenders zouden verlengstukken zijn van het Kremlin.

Onzin, volgens Evgenia Skorina, journalist bij een van de verboden zenders. "De president noemt ons terroristen en propagandisten. Voor zulke beschuldigingen moet je feiten en bewijzen aanhalen. Dat is niet gebeurd."

Ook politieke medestanders van oligarch Medvedtsjoek zijn furieus. Renat Koezmin, parlementslid voor de oppositie, ziet het verbieden van tv-zenders als bewijs dat de regering "de nazi-ideologie nieuw leven inblaast". "Oekraïne vernietigt de Russischsprekende bevolking van Oost-Oekraïne."

Die redenering is precies de lijn van het Kremlin, zegt oud-minister Zolotoechin, wat laat zien dat de Russische beïnvloedingspogingen effect hebben. "Heel veel Russen in het oosten van Oekraïne geloven door de verhalen echt dat ze tegen fascisten vechten. Daardoor zijn heel veel mensen aan beide kanten omgekomen."

De VS steunt de Oekraïnse "pogingen om Ruslands kwaadaardige invloed te bestrijden". De EU is iets voorzichtiger: Oekraïne mag zichzelf verdedigen tegen desinformatiecampagnes, aldus een woordvoerder, maar "dit mag niet ten koste gaan van de vrijheid van media".

De Oekraïense president Volodymyr Zelensky erkent dat de uitzendverboden ver gaan, maar noemt het een gerechtvaardigde maatregel in tijden van oorlog. Argumenten over mediavrijheid gaan in dit geval niet op, volgens hem, omdat de verboden zenders juist als doel hadden "de vrijheid te beperken".

Ook Duitsland doelwit?

Zelensky waarschuwt voor de invloed van Rusland in andere landen, en dat lijkt niet onterecht. Zo startte de Russische tv-zender RT recent een Duitse equivalent: RTDE. Weekblad Der Spiegel ontdekte dat de Russische autoriteiten vaak dicteren hoe de zender moet berichten over bijvoorbeeld het coronavaccin of Russische onderwerpen.

"Ze verspreiden desinformatie zodat mensen hun vertrouwen verliezen in onze democratie in Duitsland", zegt Der Spiegel-journalist Anne-Katrin Müller.

Dat zou blijken uit e-mails die Müller en haar collega's in handen kregen. "We hebben mails dat RT in de zaak-Navalny niet mag spreken van vergiftiging maar het een 'vermoedelijke vergiftiging' moet noemen. En ze mogen de annexatie van de Krim geen 'annexatie' noemen."

Drie miljoen Russen kwamen na het openen van de grens begin jaren 90 naar Duitsland. Een deel vertrouwt Russische media meer dan Duitse:

Veel Russische Duitsers stemden bij de laatste verkiezingen op het rechts-populistische AfD, terwijl ze eerder vaak op regeringspartij CDU stemden. Duitse politici wijten dit aan de invloed van Russische media, die de AfD positieve aandacht zouden geven. "Moskou probeert via Russia Today Duitsers met Russische roots te manipuleren", zei parlementsvoorzitter Wolfgang Schäuble onlangs.

RTDE erkent dat het vooral het Russische perspectief laat zien, maar noemt het verwijt een propagandatak van het Kremlin te zijn "absurd". Maar voor Schäuble is het overduidelijk: "De zender doet niet aan journalistiek maar bedrijft pure propaganda. Daarover moeten we serieus met Rusland in gesprek."

Duitsland en andere democratische landen hebben nu geen goed antwoord op propaganda en desinformatie, zegt de Oekraïense oud-minister Zolotoechin. "Onderwijs over desinformatie is belangrijk, maar dat kost tijd en die tijd hebben we nu niet."

Cyberstrijd

Buiten de strijd om de beeldvorming deinst Rusland ook niet terug voor echte, digitale aanvallen. Zo worden Russische malware en cyberwapens sinds 2014 ingezet tegen elektriciteitscentrales in Oekraïne.

In 2017 werden honderden klanten van een Oekraïens bedrijf dat boekhoudsoftware levert, slachtoffer van een aanval met gijzelsoftware. Later bleek die malware te zijn gebruikt voor spionage. Volgens de Amerikaanse FBI waren zes agenten van de Russische militaire veiligheidsdienst verantwoordelijk voor de aanval.

Na de aanval zette Oekraïne een eigen cyberveiligheidscentrum op. Maar Oekraïne is zeker niet het enige doelwit. Dezelfde zes Russische agenten zitten volgens de FBI achter aanvallen op duizenden bedrijven en overheidsinstellingen in het Westen, waaronder de verkiezingscampagne van de Franse president Emmanuel Macron in 2017. En recent wordt een aantal grote cyberaanvallen op Amerikaanse bedrijven en kritieke infrastructuur (zoals elektriciteit en internet) gelinkt aan de in Rusland gevestigde hackersgroep REvil.

"Ik denk dat ze ons vooral hebben gebruikt als proeftuin voor de cyberwapens die ze nu gebruiken in de EU en de VS", zegt Sergi Demedjoek, hoofd van de Oekraïense cyberpolitie. Volgens hem zijn het Russische officieren die de opdracht geven voor dit soort aanvallen, maar ligt de uitvoering in handen van mensen buiten de overheid "die vaak niet weten dat ze een misdaad plegen". Tegen betaling schrijven die bijvoorbeeld een stukje computercode of testen ze de malware uit.

Hacken gaat in verschillende stappen en er zijn vaak meerdere (criminele) groepen bij betrokken met een eigen taak:

Doordat de officieren niet direct bij hacks betrokken zijn, kan het Kremlin zich makkelijk van de aanvallen distantiëren. De bestrijding ervan kan alleen als landen de krachten bundelen, zegt Demedjoek. "Wij moeten niet alleen met de mond belijden dat we tegen Poetins beleid zijn."

"Europese landen en de VS kiezen tot nu toe alleen voor de verdediging en niet voor het aanvallen van de vijand. Al snappen sommige landen nu wel dat het nodig is een actieve cybereenheid op te zetten om in de tegenaanval te kunnen gaan."