Zo werd de omstreden mondkapjesrichtlijn plots aangepast

• Milena Holdert en Renee van Hest

Zorgmedewerkers werkten een half jaar lang met een regel die niet zonder risico is, geen concrete wetenschappelijke onderbouwing heeft, en deels is ingegeven door schaarste. Eind augustus ontdekt Nieuwsuur dat het advies dat mondkapjes 'niet nodig' zijn bij kort contact met coronapatienten uit de richtlijnen voor de ouderenzorg is geschrapt.

Maandenlang hoorde personeel in de verpleeg- en thuiszorg dat dit advies veilig was. Maar het nieuwe RIVM-advies luidt dat mondkapjes juist noodzakelijk zijn bij kort contact. Hoe kwam het RIVM tot deze opvallende ommekeer?

Ouderenzorg moest RIVM-richtlijnen volgen

Ziekenhuizen stelden tijdens de coronacrisis eigen richtlijnen op. Maar de ouderenzorg werd gevraagd de RIVM-richtlijnen te volgen. Bewindspersonen riepen de afgelopen maanden telkens op om, gezien de wereldwijde schaarste, vooral niet méér mondkapjes te gebruiken dan nodig was. De ouderenzorg moest de RIVM-adviezen volgen over of mondkapjes wel of niet nodig waren. Die richtlijnen zouden veiligheid garanderen voor het zorgpersoneel en tegelijkertijd onnodig gebruik voorkomen.

Veel hulpverleners voelden zich van begin af aan onveilig bij de RIVM-adviezen. Een van die adviezen was dat ze bij 'kort contact' met een (verdachte) coronapatiënt geen mondkapje hoefden te dragen. Bijvoorbeeld bij het aangeven van een glas water of medicijnen of een kort gesprekje voeren. Ook zouden mondkapjes niet nodig zijn bij anderhalve meter afstand tot de coronapatiënt.

Dit is hoe de richtlijn voor mondkapjes in de ouderenzorg veranderde:

Nieuwsuur publiceerde in juli een drieluik over de RIVM-richtlijnen in de ouderenzorg, waaruit bleek dat dit soort uitzonderingen voor mondkapjes geen concrete wetenschappelijke basis hebben. Verschillende zorgmedewerkers vertelden in de uitzending dat zij dachten corona te hebben opgelopen door de beperkte richtlijnen, en patiënten te hebben besmet.

Ook traden de belangrijkste koepels in de ouderenzorg naar buiten. Zij waarschuwden het ministerie van Volksgezondheid intern al vanaf maart. Ze vroegen naar de wetenschappelijke onderbouwing van de RIVM-adviezen, maar kregen geen antwoord. Hun vermoeden dat de richtlijnen gebaseerd waren op schaarste wees het ministerie van de hand. De richtlijnen zijn gebaseerd op medisch advies en veiligheid, niet op schaarste, zo stelden bewindspersonen. De omstreden adviezen bleven ongewijzigd.

Ook als Nieuwsuur aan het ministerie vraagt of schaarste een rol heeft gespeeld bij het vaststellen van de mondkapjesrichtlijn of onderdelen daarvan, is het antwoord ontkennend. "Nee, schaarste heeft op geen enkel moment een rol gespeeld", mailt het ministerie op 9 juni. "Uitgangspunt bij de richtlijnen was veiligheid van zorgmedewerkers en patiënten/cliënten."

Maar eind augustus is het advies om bij kort contact geen mondkapje te dragen dus toch ineens uit de richtlijn verdwenen. Normaal gesproken worden de wijzigingen bijgehouden in het versiebeheer van de richtlijn. Maar in de aanpassingsgeschiedenis staat niets.

Hieronder de aanpassingsgeschiedenis van het RIVM.

Als Nieuwsuur het RIVM om uitleg vraagt, zegt het instituut dat het advies op 17 augustus inderdaad is geschrapt. Daarover zijn de zorgkoepels die het aangaat ook geïnformeerd, schrijft het RIVM.

Maar bij navraag blijken de zorgkoepels níet geinformeerd te zijn, terwijl zij al maanden kritiek hebben op het advies. De Vereniging van Verpleegkundigen & Verzorgenden, ZorgthuisNL en ActiZ zijn verbaasd als ze van Nieuwsuur horen dat het advies is geschrapt.

Daarna zegt het RIVM dat het inderdaad toch anders is gelopen. Het instituut had de zorgkoepels over een richtlijn over testen en quarantaine bericht, niet hierover. Het instituut zegt dat dat geen opzet was, maar gewoon door iemand 'vergeten'. "Dat geeft natuurlijk geen vertrouwen", zegt Conny Helder van ActiZ.

Telefoontje van Jan Kluytmans

Het advies was een half jaar lang van kracht in de ouderenzorg. En de directe aanleiding voor het schrappen blijkt een telefoontje van microbioloog Jan Kluytmans op 17 juli, twee dagen nadat Nieuwsuur deel 1 van de hierboven genoemde drieluik had uitgezonden.

Kluytmans belde het RIVM na de uitzending op en sprak zijn verbazing uit over de adviezen om bij kort contact en anderhalve meter afstand geen beschermingsmiddelen te dragen in de ouderenzorg. In het ziekenhuis draagt personeel altijd mondkapjes als ze de kamer van een coronapatiënt betreden, zegt hij. Het RIVM zegt tegen Kluytmans dat het advies "nog uit de periode komt dat er een gebrek was aan persoonlijke beschermingsmiddelen voor de langdurige zorg."

En schrapte het dus uit de richtlijn.

Onderstaand de e-mail die het RIVM aan Nieuwsuur stuurde.

"Dat één telefoontje van een dokter blijkbaar voldoende is om die passage, waar we zo lang tegen geageerd hebben, toch uit de richtlijn te halen", zegt V&VN-voorzitter Gerton Heyne. "Ik vind dat respectloos tegenover de verpleegkundigen en verzorgenden."

De vraag is waarom het RIVM het bewuste advies pas op 17 augustus verwijderde. Eind april zei de voorman van het Landelijk Consortium Hulpmiddelen, Rob van der Kolk, tegen de Tweede Kamer dat er genoeg mondkapjes waren voor de zorg. "Mochten de regels verruimen, dan kunnen we gewoon aanvullen en daar is ook ruimte voor." Hij zei tevens "prima in staat" te zijn om de "chirurgische mondkapjes nog minimaal te vervijfvoudigen in de omvang qua bestellingen".

Als Nieuwsuur het RIVM vraagt naar waarom de richtlijn pas op 17 augustus is aangepast, antwoordt het instituut: "Gezien de hoge werkdruk en het feit dat diverse collega's met vakantie waren lijkt 'al' hier meer op zijn plaats dan 'pas'..."

Een onderdeel van de mailwisseling met het RIVM: