"We realiseerden ons de politieke gevolgen niet", zegt Antonio García Martínez, auteur van het boek Start-up mania. Hij stond in 2011 bij Facebook aan de wieg van 'gericht adverteren'. Het bedrijf benutte tot dan toe nog nauwelijks de berg aan persoonlijke data die het van haar gebruikers bewaart.
"Het was vreemd en eigenlijk schandalig om te doen, en Mark Zuckerberg leek niet goed te weten waar hij precies toestemming voor gaf", aldus García Martínez. "Maar toch zei hij 'ja' tegen mijn voorstel om gericht adverteren in te voeren."
Facebook-baas Zuckerberg ligt al weken onder vuur nadat bekend werd dat miljoenen gestolen Facebook-profielen zijn misbruikt door Cambridge Analytica. Dat bedrijf gebruikte de data om potentiële Trump-stemmers ongemerkt te beïnvloeden met gepersonaliseerde berichten.
Een klokkenluider van het campagnebedrijf, Christopher Wylie, heeft onlangs een getuigenis afgelegd voor het Amerikaanse congres. Andere betrokkenen werden de afgelopen week gehoord door het Britse parlement, want ook het brexit-referendum lijkt op deze manier te zijn beïnvloed.
Dipayan Ghosh was adviseur op het gebied van privacy en publiek beleid bij Facebook op het moment dat de profielen werden misbruikt. "Dat is moeilijk om mee om te gaan, want het is illegaal vergaard. Een enorm datalek."
Maar volgens García Martínez is dergelijk misbruik aan de orde van de dag. "Het gebeurt voortdurend. We noemen het scraping, en Facebook kan dat moeilijk voorkomen. Voor iemand als ik is dat niet zo schokkend." Volgens García Martínez is gericht adverteren nu eenmaal "de wijze waarop het internet wordt betaald", en valt daar weinig aan te doen. "We zijn gewoon genaaid met z'n allen."
Juridische strijd
Als García Martínez gericht adverteren invoert bij Facebook, start de Oostenrijkse advocaat Max Schrems een jarenlange juridische strijd tegen het platform. Dankzij hem is het nu mogelijk om eigen data op te vragen bij Facebook.
Schrems beroept zich op Europese privacywetten. Die bepalen dat data van EU-burgers niet mogen worden geëxporteerd als ze kunnen worden gebruikt door inlichtingendiensten buiten Europa. De Amerikaanse inlichtingendienst NSA kan Facebookdata opeisen. De rechter in Ierland, waar het Europese hoofdkwartier van Facebook staat, stelde Schrems daarom in het gelijk.
Hierop moest een verdrag met de VS worden aangepast. Maar ook dat verdrag werd door Schrems aangevochten. Deze maand werd hij weer in het gelijk gesteld, waardoor de zaak nu ligt bij het Europese Hof van Justitie.
"Schrems stond bij het privacyteam van Facebook gelijk aan de duivel", zegt García Martínez. Op initiatief van Nieuwsuur ontmoeten de rivalen elkaar in Wenen.
Ze blijken het hartgrondig oneens over het concept privacy. Volgens García Martínez is dat hopeloos achterhaald en kan het de meeste gebruikers geen bal schelen. Schrems is echter een groot voorstander van de Algemene Verordening Gebruikersgegevens (AVG), die op 25 mei in werking treedt.
Met deze nieuwe wet beschermt de EU haar burgers beter tegen bedrijven als Facebook. Anderhalf miljard Facebookgebruikers die onder het Europese hoofdkwartier in Dublin vielen, zijn al administratief overgeheveld naar de VS.
Facebook heeft wel de privacyinstellingen vereenvoudigd, en wijst Europese gebruikers daarop in krantenadvertenties en Facebook-berichten.
García Martínez heeft weinig vertrouwen in de AVG. "Dat nieuwe Utopia dankzij Brussel gaat er niet komen. Je krijgt zo'n stomme pop-up die iedereen wegklikt. Als de EU echt gaat handhaven, zullen de Europeanen simpelweg geen toegang meer hebben tot nuttige platforms."
We hebben de lessen nog niet geleerd. Er is geen transparantie.
Ook Amerikaanse volksvertegenwoordigers die afgelopen maand Mark Zuckerberg aan de tand voelden, kijken nu met belangstelling naar de Europese wet. García Martínez verwacht dat Facebook makkelijk nieuwe wetgeving naar haar hand kan zetten. "Facebook zal nieuwe wetgeving zo uitlobbyen dat haar concurrenten buitenspel komen te staan."
Dat denkt ook Sandy Parakilas. Hij was van 2011 tot 2012 verantwoordelijk voor datalekken bij Facebook. In een intern document waarschuwde hij toen tegen buitenlands misbruik van gebruikersgegevens.
Inmiddels is duidelijk dat Facebook is misbruikt door Russische trollen die zich voordeden als conservatieve Amerikanen. In de VS loopt nog steeds een onderzoek naar mogelijke Russische beïnvloeding van de verkiezingen in 2016.
"Facebook kan niet zeggen dat ze niet zijn gewaarschuwd. Ze waren gewaarschuwd", zegt Parakilas. Hij is zeer bezorgd over de ontwrichtende rol van Facebook. "We hebben de lessen van de verkiezingen in de VS, de brexit, maar ook de verkiezingen in Frankrijk nog niet geleerd. Er is geen transparantie."
Filter bubbles
García Martínez maakt zich op zijn beurt vooral zorgen over filter bubbles. "Mensen hebben recht op hun eigen mening, maar nu hebben ze blijkbaar recht op hun eigen realiteit. Facebook is daar mede vormgegeven."
Dipayan Ghosh: "We moeten haatzaaierij en politieke desinformatie minimaliseren door transparantie van algoritmen af te dwingen.
Ghosh pleit zelfs voor een overheidsrol bij het filteren van nepnieuws, wat zowel in de VS als in Nederland uiterst omstreden is."Het is de vraag of de techbedrijven en politici over de hele wereld bijeen zullen komen om deze uitdaging aan te gaan. Zo niet, dan blijft het mis gaan."
Schuldig
Opvallend is dat juist veel ex-medewerkers van Facebook nu verregaande uitspraken doen. Zelfs ex-topman Chamath Palihapitiya vindt het platform een "gevaar voor de samenleving" en voelt zich "enorm schuldig" over zijn aandeel.
Volgens hem is Facebook een beerput van desinformatie en propaganda. "Jullie hebben het zelf niet door, maar jullie worden geprogrammeerd", zegt de spijtoptant.
Mede-oprichter Sean Parker zei eerder dat de verslavende algoritmen 'de kwetsbaarheid in het brein uitbaat': "God mag weten wat het met de hersens van onze kinderen doet." En de uitvinder van de like-button, Justin Rosenstein, strijdt nu tegen smartphoneverslaving.
