Na acht weken brak NSC gisteren de formatiepoging met PVV, VVD en BBB voortijdig af. De partij van Pieter Omtzigt gaf als reden dat er onverwachts financiële tegenvallers aan het licht zijn gekomen en dat de partij geen loze beloften wil doen. De vraag is hoe het nu verder moet en welke opties er over zijn.
Een 'gewoon' meerderheidskabinet met NSC lijkt vooralsnog geen optie. Nieuw Sociaal Contract leek die variant in een brief van gisteravond aan de leden vooralsnog uit te sluiten. 'Lijkt' is hier wel op zijn plaats, want helemaal uitsluiten deed de partij het nou ook weer niet.
Wat NSC wel wil, wordt niet helemaal duidelijk, maar in de brief worden suggesties gedaan. Namelijk: "constructieve steun aan een minderheidskabinet of een breed extraparlementair kabinet". Het zijn twee kabinetsvormen die Omtzigt al vaker heeft genoemd, omdat daarbij een belangrijke rol is weggelegd voor de Tweede Kamer.
Oppositie groter
Het woord minderheidskabinet zegt het eigenlijk al; het gaat om een coalitie van partijen die (in de Tweede Kamer) geen meerderheid hebben. Het kabinet moet dan voor alle plannen steun vinden. Dat kan ingewikkeld zijn, de oppositie is immers groter dan de coalitie.
Om dat te ondervangen kan er een gedoogconstructie worden opgetuigd. Dat was bij Rutte 1 het geval, toen de PVV gedoogsteun gaf aan een VVD-CDA-coalitie. De partij van Geert Wilders leverde dus geen bewindspersonen en er waren afspraken op welke thema's de PVV het kabinet steunde.
Hoe een minderheidskabinet eruit zou moeten zien, zegt Omtzigt niet. Na gisteravond lijkt een coalitie van de overgebleven partijen PVV, VVD en BBB wellicht voor de hand te liggen, al dan niet met gedoogsteun van NSC. Probleem hierbij is dat VVD-leider Dilan Yesilgöz een dag na de verkiezingen al zei dat de VVD ten hoogste zou gedogen, en twee gedogers van een tweepartijenkabinet is wel heel gortig.
De VVD zou natuurlijk kunnen terugkomen van het gedoogdstandpunt, bijvoorbeeld onder het motto "iemand moet toch verantwoordelijkheid nemen". Maar voor die partij is het niet per se een aantrekkelijk vooruitzicht om als enige met twee partijen in een coalitie te zitten die financieel een heel andere kant op willen. NSC en VVD zijn van de zuinige kant, PVV en BBB willen volgens die partijen te veel uitgeven.
Geen regeerakkoord
Dan is er wat betreft Omtzigt nog de optie van een extraparlementair kabinet. Wat dat is, hangt ervan af aan wie je het vraagt. In de NSC-verklaring wordt het niet verder uitgelegd, maar over het algemeen wordt er een kabinet mee bedoeld dat niet alles van tevoren opschrijft in een regeerakkoord, dat op afstand staat van de Tweede Kamer en waarin ministers kunnen zitten van veel verschillende partijen (of zelfs partijlozen).
Partijen die meedoen, leggen dus niet precies alles vast voor de komende jaren. Zo kan het kabinet bijvoorbeeld over migratie een meerderheid zoeken met bepaalde partijen en over klimaat weer met andere partijen. Macht voor de Kamer, maar mogelijk nadeel is dat je beleid kan krijgen dat (financieel) niet deugdelijk is afgestemd. Het is niet ondenkbaar dat de Kamer in verschillende samenstellingen vooral plannen steunt die geld kosten, zeggen critici, en dat dan aan het eind van het jaar de begroting niet rondkomt.
Timmermans in beeld?
De door NSC genoemde kabinetsvarianten komen overigens niet vaak voor, vooral omdat een traditioneel meerderheidskabinet simpelweg eenvoudiger regeert. Gezien de verkiezingsuitslag en voorkeuren van partijen om 'over rechts' te gaan ligt een coalitie van PVV, VVD, NSC en BBB (88 zetels) best voor de hand. Dat dat voor nu is afgeschoten, betekent niet dat andere meerderheidsvarianten direct in beeld komen.
GroenLinks-PvdA wordt als op een na grootste weleens genoemd als coalitie-deelnemer. Op papier is bijvoorbeeld een 'midden-coalitie' samen met VVD, NSC en D66 van 78 zetels mogelijk, maar Omtzigt en vooral Yesilgöz zitten daar niet op te wachten. 'Over rechts' ligt veel meer voor de hand, vinden zij.
En ook GL-PvdA-leider Frans Timmermans zelf heeft iets dergelijks herhaaldelijk gezegd. Niet verwonderlijk, want 'links' (ruim genomen van SP tot en met D66) komt op een zetel of 50. Een coalitie waarin zowel PVV als GL-PvdA zit (samen al goed voor 62 zetels) is ondenkbaar, de weerzin bij beide partijen jegens elkaar is daarvoor veel te groot.
Zo reageerden de leiders van de andere drie partijen vandaag:
Overigens is het mogelijk dat op een moment in het proces de optie PVV-VVD-NSC-BBB toch weer in beeld komt. Als andere varianten nergens op uitdraaien, kan er weer van alles gebeuren. Zo is bekend van formaties.
Een nucleaire optie is dat het op nieuwe verkiezingen uitdraait, omdat niks mogelijk blijkt. Wilders hintte er onlangs op in een bericht op X, maar in principe zit niemand daar nu op te wachten. Verkiezingen brengen veel onzekerheden met zich mee voor partijen, in de eerste plaats hoeveel zetels ze kunnen halen. Ook is het onzeker of de zetelverhoudingen wel noemenswaardig veranderen. Wat nou als de vier hoofdrolspelers na de verkiezingen weer op elkaar zijn aangewezen?
Veel opties dus, waarvan de komende dagen hopelijk duidelijk wordt welke als eerste op tafel gaat komen. Informateur Plasterk is op dit moment bezig met zijn verslag, met daarin ook aanbevelingen voor het vervolg. Over een week debatteert de Kamer erover en als het goed is wordt in dat debat vastgesteld hoe het verder moet met de formatie.
