Het verkiezingsthema zorg: cruciaal voor de kiezer, gemeden door de politicus

• Sjoerd Mouissie

  Datajournalist

• Sander Zurhake

  redacteur Gezondheidszorg

Gezondheidszorg staat op nummer één op de ranglijst van thema's die het zwaarst wegen voor kiezers bij het bepalen van hun stem voor de komende verkiezingen. Dat komt naar voren uit een peiling van Ipsos, in opdracht van de NOS, onder een representatieve groep stemgerechtigde Nederlanders.

Wat opvalt is dat het in de politieke campagnes nauwelijks gaat over de besluiten die nodig zijn om de zorg toegankelijk te houden. En pijnlijke keuzes zijn daarbij onontkoombaar.

De toestand van de gezondheidszorg in vogelvlucht:

Toegankelijkheid basiszorg niet meer vanzelfsprekend

In 2021 werd het Nederlandse zorgstelsel door de toonaangevende onderzoeksorganisatie The Commonwealth Fund gerekend tot de best presterende wereldwijd. Op die ranglijst stond Nederland tweede. Onder meer de toegankelijkheid werd geprezen.

Sindsdien is er veel gebeurd waardoor de toegankelijkheid van de Nederlandse zorg is verslechterd.

Door de coronapandemie liep de werkdruk fors op en ontstond er een tekort aan zorgpersoneel.

Sommige wachtlijsten en personeelstekorten (zoals in de verpleeghuiszorg) staan los van corona en zijn het gevolg van het beleid dat de afgelopen jaren onder premier Rutte is gevoerd.

Zo is sinds 2015 het aantal mensen op de wachtlijst voor een verpleeghuis verdubbeld. Het kabinet bleek nauwelijks bereid het aantal verpleeghuiszorgbedden uit te breiden.

Indien het budget voor verpleeghuizen wordt verhoogd, zal het overigens lastig zijn om personeel te vinden. Mensen worden afgeschrikt door de hoge werkdruk en vinden de arbeidsvoorwaarden mager.

Toch had het personeelstekort niet zo nijpend hoeven zijn. Daarvoor moeten we terug naar 2013. 'Den Haag' besloot toen verzorgingshuizen alleen toegankelijk te houden voor ouderen met een zwaardere indicatie. Daarop sloten zorginstellingen in rap tempo verzorgingshuizen. Duizenden zorgmedewerkers verloren hun baan. Dat zijn mensen die nu hard nodig zijn.

Een ander pijnpunt zijn de hardnekkige wachtlijsten in de geestelijke gezondheidszorg. De maximaal aanvaardbare wachttijd van 14 weken wordt overal in het land overschreden.

Er is niet één bepaalde oorzaak aan te wijzen voor de verslechterde toegankelijkheid van de ggz. Duidelijk is wel dat het aantal mensen dat om psychische hulp vraagt toeneemt, terwijl de zorgverzekeraars terughoudend zijn met inkopen vanwege de kosten.

Mensen met zware problemen moeten het langst wachten. Dat komt doordat het voor instellingen aantrekkelijk is om mensen met relatief simpele aandoeningen als eerste te behandelen. Dat kost minder tijd en is goedkoper. Intussen kunnen mensen met zwaardere klachten nieuwe problemen krijgen terwijl ze op hulp wachten. De patiënten doen dan bijvoorbeeld een beroep op hun huisarts, waardoor die het drukker krijgt.

Personeelstekorten stijgen explosief

De breed ervaren werkdruk leidt tot een uitstroom van verschillende type zorgprofessionals. Het aantal medewerkers dat buiten de zorg een baan zoekt is de afgelopen twee jaar toegenomen. Het aantal onvervulde vacatures in de zorg is sinds 2021 verdubbeld. De abnormale werkdruk tijdens de coronapandemie heeft in verschillende zorgsectoren, zoals de ziekenhuizen, zeker bijgedragen aan het ziekteverzuim en de uitstroom van medewerkers.

Zorguitgaven nemen toe, toegankelijkheid neemt af

Opeenvolgende kabinetten zoeken al jaren naar manieren om de zorgkosten in de hand te houden. Op de rijksbegroting is zorg de grootste kostenpost. Voor komend jaar is circa 103 miljard euro (op totale rijksuitgaven van ongeveer 433 miljard) begroot. Dat is ruim 23 procent van alle Nederlandse uitgaven en ruim 11 procent van het bruto nationaal product. Internationaal staat Nederland in de top qua zorguitgaven.

Zorgverzekeraars hebben sinds de zorgstelselwijziging van 2006 de wettelijke taak om via zorginkoop voor iedereen in Nederland voldoende en betaalbare zorg te organiseren. Dat lukt niet meer. Een jaar geleden zei Joep de Groot, directeur van zorgverzekeraar CZ, geen garantie te kunnen geven "dat zorg altijd voor iedereen toegankelijk is".

En de zorgpremie stijgt (sinds 2014 met zeker 60 procent) al is deze stijging vooral toe te schrijven aan inflatie en gestegen personeelskosten.

Politiek ziet mantelzorg als oplossing

Sinds de verzorgingshuizen in 2013 als bezuinigingsmaatregel massaal werden gesloten, is het aantal mensen dat mantelzorg verleent sterk toegenomen. Een Kamermeerderheid vond dat destijds een goede maatregel. Maar vorige maand nam de Tweede Kamer een motie aan om het verzorgingshuis in ere te herstellen.

Om personeelstekorten aan te pakken blijkt langer thuis wonen trouwens niet erg efficiënt. Als er 's nachts thuis wat misgaat, moet er een hulpverlener naar een oudere toe. In een verpleeghuis kan een hulpverlener tegelijk twee mensen helpen.

Toch zien veel politieke partijen de mantelzorger nog steeds als de oplossing voor een maatschappelijk probleem. Maar dat is het niet, als je kijkt naar de bevolkingsopbouw van Nederland.

Aan de bevolkingspiramide is te zien dat de 45- tot 65-jarigen op dit moment de sterke schouders van de maatschappij zijn. Zo verleent deze groep relatief veel mantelzorg en passen opa en oma ook geregeld op de kleinkinderen als de ouders werken.

Maar ook de generatie van de 'sterke schouders' wordt ouder. En het is de vraag of de maatschappij de zorg voor deze mensen over pakweg twintig jaar kan opvangen.

Hierover durven politieke partijen zich nog niet écht uit te spreken.

In de NOS verkiezingsserie De Peilers praten verslaggevers Jeroen Gortworst en Margot Oosterwechel over de zorg met kiezers in Middelburg: