Nepnieuws op sociale media over oorlog Israël-Hamas: een uitdaging voor media

• Noor de Kort

  redacteur Online

Wat is echt en wat is nep? Dat is een vraag waar veel media zich deze week mee bezighouden bij berichtgeving over de oorlog tussen Israël en Hamas. De uitdaging is groter dan een paar jaar terug, want op X - voorheen Twitter - circuleren veel fake video's en fake berichten.

Zo ging er deze week op sociale media een video rond waarin te zien is dat kinderen vastzitten in kooien. Zij waren na de aanval van zaterdag opgesloten door Hamas, was de bewering. Na onderzoek bleek de video voor 7 oktober te zijn gepost, oftewel voor de aanval van Hamas.

Nepnieuws is in oorlogssituaties een bekende tactiek om verdeeldheid te zaaien bij tegenstanders. Daarom proberen media te achterhalen of informatie over de oorlog tussen Israël en Hamas waar is, of niet. Bij de NOS controleert Yorick de Vries of beelden bruikbaar zijn voor de tv-journaals en online. Hij is OSINT-specialist, wat staat voor Open Source Intelligence. Ook hij komt meer nepnieuws tegen dan eerder.

"Op X is het een stuk erger dan voor de overname door Elon Musk", zegt De Vries. "Musk gelooft dat vrijheid van meningsuiting absoluut moet zijn en ziet X als een plein om ideeën uit te wisselen. Maar het is naïef om te denken dat daar geen controle op moet plaatsvinden."

Minder betrouwbare vinkjes

"Musk is dat medium aan het kapotmaken", zegt Sander Duivestein, auteur van het in 2021 verschenen boek Echt Nep. Hij legt uit dat Twitter voorheen teams had die berichten controleerden op echtheid en foutieve berichten verwijderden. Dat gebeurt niet meer, zegt Duivestein.

Bij het verspreiden van desinformatie spelen de accounts met blauwe vinkjes op X een grote rol. Dat zijn juist de accounts die voorheen bekend stonden als betrouwbaar. "Maar je kan tegenwoordig heel makkelijk een blauw vinkje kopen", verklaart Duivestein. "Voor 8 tot 12 dollar per maand heb je een abonnement. Zo kom je betrouwbaar over, en Twitter verdient er geld aan."

Vanwege de toename van desinformatie op X verdwijnen volgens De Vries steeds meer betrouwbare bronnen van dit platform. "Zij hebben het idee: het is dweilen met de kraan open." Dit soort bronnen stapt volgens hem over naar media als Bluesky, maar dat is nog niet zo'n populair medium als X.

Echt en nep onderscheiden

De Vries komt tijdens zijn werk voor de NOS verschillende soorten nepvideo's tegen. Oude beelden, verkeerde locaties, of een combinatie van beide. Zo verschijnen er soms beelden waarvan wordt geclaimd dat ze zijn gefilmd in Israël, maar dat blijkt dan Oekraïne te zijn. Andere voorbeelden van nepnieuws zijn elementen uit videogames die echt lijken en deepfake-video's.

Om te controleren of beelden echt zijn, checkt De Vries waar en wanneer iets is gefilmd en wanneer de video voor het eerst online is verschenen. Voor de geografische locatie zoekt hij aanknopingspunten in de video, zoals een kerk. "Die staan meestal op Google Maps."

Zijn dat soort herkenningspunten er niet, dan kijkt De Vries bijvoorbeeld naar de lijnen op de snelweg, elektrische infrastructuur of bomen. "Samen representeren die een locatie." Om te checken wanneer de video is gemaakt en geplaatst, maakt hij gebruik van metadata, of bijvoorbeeld het programma Suncalc. "Aan de hand van de positie van de zon en de schaduw kun je achterhalen wanneer iets is gefilmd."

Stok om mee te slaan

Ondertussen probeert de Europese Unie de hoeveelheid nepnieuws in te dammen met wetgeving voor online platforms. Als ze daar niet aan voldoen, kan de Europese Commissie boetes opleggen tot 6 procent van de mondiale jaaromzet.

De mogelijkheid om boetes op te leggen is "een stok om mee te slaan", zegt Duivestein. Bij X kan dat flink in de papieren gaan lopen. "Ik denk niet dat ze dat kunnen missen."

Eurocommissaris Breton riep X-baas Musk deze week op iets te doen tegen nepnieuws over de Hamas-aanval op het platform. Vandaag werd bekend dat X maatregelen heeft genomen: er zijn honderden aan Hamas gelieerde accounts verwijderd, net als tienduizenden posts.

Maar gebruikers van sociale media moeten ook zelf verantwoordelijkheid nemen, vindt De Vries. "Als dingen erg zijn, hebben mensen de neiging om iets meteen te delen." Zo dragen ze eraan bij dat nepnieuws viraal gaat. "Zet eerst een stapje terug. Zijn de locatie en tijd van de video geverifieerd? Denk na, en stuur dan door. Niet andersom."