Lijsttrekkers benadrukken verschillen voor het laatst, nu is het aan de kiezer

Nog nooit waren er zo kort voor de verkiezingen zo veel zwevende kiezers. In het NOS-slotdebat Nederland Kiest: Het Debat deden de lijstrekkers van zeventien partijen een ultieme poging om ze te overtuigen van hun gelijk. Dat ging er af en toe fel aan toe, maar er werd ook verbinding gezocht.

Zo zei PVV-leider Wilders aan het begin van het debat van de grotere partijen dat hij graag premier wil zijn "voor alle Nederlanders. Wat je geloof, je achtergrond, wat dat ook is". Yesilgöz (VVD) zei daarop dat ze heus zag dat Wilders een "constructief weekje" achter de rug heeft, maar dat ze niet geloofde in zijn verbindende rol. "Tenzij de heer Wilders zegt zijn verkiezingsprogramma te verscheuren." Ze wees daarbij op de wens van de PVV om de islam uit Nederland te bannen en om uit de EU te stappen.

Wilders, die er net als de VVD en GroenLinks-PvdA goed voor staat in de peilingen , liet zich niet uit het veld slaan en deed een handreiking aan de VVD-leider. "We moeten juist samenwerken om de problemen van Nederland op te lossen."

Kapot bezuinigd

Maar het ging zeker niet alleen over poppetjes en mogelijke allianties, ook de inhoud kwam aan bod. Zo verweet Ouwehand (Partij voor de Dieren) de VVD migranten de schuld te geven van alles. "Terwijl jullie de asielopvang kapot hebben bezuinigd." Yesilgöz zei daarop dat de instroom naar Nederland veel te hoog is. "En politici blijven negeren dat dat een feit is."

Het debat daarna leidde tot een opvallende botsing tussen Omtzigt (NSC) en Bontenbal (CDA) over het toeslagenschandaal. Omtzigt opende de aanval, omdat het CDA (zijn oude partij) volgens hem te lang "de kop in het zand" had gestoken.

Bontenbal reageerde verontwaardigd en had de "harde aanval niet verwacht". Ook "uw vingerafdrukken" zitten op het CDA-beleid, aldus de CDA'er richting Omtzigt.

SP-leider Marijnissen, die er ook bij stond, held zich hierbij afzijdig, maar merkte wel op dat beiden te weinig concreet aan bestaanszekerheid doen. "Of het nou het oude CDA is, of het nieuwe CDA, merk ik dat het veel over bestaanszekerheid gaat." Maar het blijft bij te veel bij woorden en te weinig daden, zei Marijnissen.

In het volgende debat botsten D66 en GroenLinks-PvdA over klimaat, niet voor het eerst deze campagne. GroenLinks-PvdA-leider Timmermans noemde de klimaatproblemen de "grootste bedreiging voor onze bestaanszekerheid".

D66-leider Jetten zei dat hij als klimaatminister al twee jaar "keihard aan de slag is" en dat hij "teleurgesteld" is in de opstelling van Timmermans. Die wil volgens hem te veel water bij de wijn doen, bijvoorbeeld door 2030 los te laten als deadline voor de stikstofdoelen.

De GroenLinks-PvdA-leider antwoordde dat het soms nodig is om "bruggen te bouwen" en dat hij op die manier als Eurocommissaris de Green Deal uit heeft onderhandeld. "Die kleine verschillen tussen ons, die mogen ons toch niet uit elkaar trekken?", vroeg Timmermans aan Jetten.

BBB-leider Van der Plas stelde dat Timmermans niet in de realiteit leeft. Jetten noemde ze iets realistischer. Ze stelde dat de BBB het klimaatprobleem niet ontkent, maar ze is het "constante gedram" over het klimaat wel zat. Haar debattegenstanders maken mensen bang, zei Van der Plas.

Het volgende thema, migratie, leidde niet tot heel opvallende momenten. PVV-leider Wilders zei nog maar eens naar nul te willen, terwijl Jetten hem verweet "een buitenlands zondebok" te zoeken. En ook het daaropvolgende landbouw-blokje leidde niet tot verrassingen.

Discussie over verantwoording afleggen

Bij het laatste debat van de grote partijen, dat kort werd verstoord door een demonstrant, ging het er fel aan toe. "U zat maar 'ja' te knikken", zei Yesilgöz tegen Timmermans over diens rol in het kabinet-Rutte II. Timmermans verwijt de VVD van alles, maar hij was er zelf bij, wilde ze maar zeggen.

Timmermans zei dat hij bereid is om "over alles" verantwoording af te leggen en dat hij juist bij Yesilgöz "geen enkele reflectie" ziet. Omtzigt stond erbij en hoorde het aan. "Wilt u met dezelfde partijen verder, of wilt u een andere keuze maken?", vroeg hij de kiezer. Ze kwamen er gedrieën niet uit: het debat werd afgekapt toen Timmermans en Yesilgöz elkaar nog verwijten toebeten.

Eerder op de avond kwamen acht kleinere partijen aan bod. Onder anderen FvD-leider Baudet schoof aan, terwijl hij gisteren nog werd aangevallen met een bierfles. "Het had slechter kunnen aflopen", zei hij. De FvD-voorman sloeg Bij1-leider Olf bij de start om de oren met een tweet van een Bij1-lid waarin de klappen die Baudet kreeg "heerlijk" werden genoemd. Olf wenste de FvD'er "veel sterkte", maar nam geen afstand van de tweet.

Daarna gingen de twee, samen met Bikker van de ChristenUnie, door naar de inhoud van hun debat: arbeidsmigratie. Volgens Olf is er zoveel arbeidsmigratie omdat Nederland kiest voor ongebreidelde economische groei. "Mensen vóór winst", bepleitte hij.

Baudet stelde juist dat het overgrote deel van de arbeidsmigratie kan worden gestopt door Nederlanders aan het werk te krijgen. "Anderhalf miljoen mensen staan in Nederland langs de kant." Bikker betoogde dat de overheid beter naar de rol van werkgevers moet kijken. "Die hebben wel de lusten, niet de lasten."

Zondebokken, dassen en marters

Bij het tweede thema, wonen, kwamen opvallend veel dieren voorbij. Zo stelde Volt-leider Dassen dat Van Haga van BVNL "zondebokkenpolitiek" bedrijft als hij zegt dat de wooncrisis wordt veroorzaakt door massa-immigratie. "Het echte probleem is dat de overheid het heeft overgelaten aan de markt."

Van Haga pleitte op zijn beurt juist voor minder regels. "Als je het aan de markt overlaat dan gaan mensen weer bouwen." SGP-voorman Stoffer zat er qua regulering ongeveer tussenin. De markt en de overheid moeten wat hem betreft "samen gaan zitten". Stellig was hij over de verstorende rol van beschermde dieren. "Dassen en marters" zitten vaak in de weg bij woningbouw, en dat moet volgens hem anders.

Swipe om opvallende momenten uit het debat te zien:

Het laatste onderwerp voor de kleinere partijen was 'geldzorgen'. ChristenUnie-leider Bikker benadrukte dat de plannen van haar partij armoede meer dan halveren en dat ze de lasten wil verlagen van gezinnen met één kostwinner.

JA21-leider Eerdmans vindt armoedebestrijding ook belangrijk, maar zei dat we "ook niet door moeten slaan". Zijn partij wil toeslagen afschaffen en daar een huishoudtoelage en huurtoelage voor terug voor mensen die echt niet zonder kunnen.

Denk-leider Van Baarle noemde de plannen van Eerdmans "een ramp voor armere mensen". JA21 is volgens hem de enige partij die ervoor zorgt dat de armoede stijgt. Hij noemt Eerdmans een omgekeerde Robin Hood, "hij steelt van de armen en geeft aan de rijken".

En daarmee hebben deze zeventien partijen voor de laatste keer kunnen laten zien wat de verschillen zijn. Nu is het aan de kiezer: vanaf 07.30 uur zijn alle stemlokalen open.

Kijk hier het debat met de lijsttrekkers van de grootste partijen terug: