Het einde van de enclave Nagorno-Karabach? Het conflict in vier vragen
Maandenlange spanningen tussen Azerbeidzjan en de Armeense enclave Nagorno-Karabach kwamen deze week tot een geweldsuitbarsting. Woensdag werd er een bestand afgesproken, en afgevaardigden van de enclave en de Azerbeidzjaanse regering voeren nu gesprekken over de toekomst van het gebied. Hoe is het conflict ontstaan en wat is de achtergrond van de decennialange strijd om Nagorno-Karabach?
1. Wat voor gebied is Nagorno-Karabach?
Nagorno-Karabach is een Armeense enclave in Azerbeidzjan. In het bergachtige gebied, kleiner dan de provincie Noord-Brabant, wonen zo'n 120.000 etnische Armeniërs. De enclave heeft een eigen bestuur dat nauw samenwerkt met Armenië, maar niet officieel wordt erkend. Internationaal wordt Nagorno-Karabach gezien als onderdeel van Azerbeidzjan.
Zowel de christelijke Armenen als de islamitische Azeri claimen diepe historische banden te hebben met het gebied. Desondanks zeggen deskundigen dat religie geen grote rol speelt in de spanningen die sinds de jaren 80 geregeld oplaaien.
2. Wat is de achtergrond van de spanningen?
In de vorige eeuw maakten Armenië en Azerbeidzjan deel uit van de Sovjet-Unie. In die periode was Nagorno-Karabach een autonome provincie van Azerbeidzjan. Maar in 1988, toen de macht van de Sovjet-Unie tanende was, keerden de Armenen in de enclave zich tegen Azerbeidzjan en de Sovjet-Unie. Ze wilden zich aansluiten bij Armenië. Dat leidde tot de eerste oorlog tussen Armenië en Azerbeidzjan.
Na zes jaar bloedige strijd, die aan 30.000 mensen het leven kostte, bereikten de partijen in 1994 een staakt-het-vuren na bemiddeling door Rusland. De status van de enclave werd bevroren en Nagorno-Karabach stond vanaf dat moment onder controle van Armenië.
Feitelijk verloor Azerbeidzjan deze oorlog en de nederlaag liet diepe wonden achter. Sindsdien heerst in Azerbeidzjan een sterk anti-Armeens sentiment. President Alijev werd eerder beschuldigd van "genocidale retoriek". In 2013 noemde de Europese Commissie tegen Racisme en Intolerantie (ECRI) Armeniërs de "meest kwetsbare groep in Azerbeidzjan wat betreft racisme en discriminatie".
Daarnaast beïnvloeden geopolitieke belangen het conflict. Turkije heeft een zeer moeizame geschiedenis met Armenië en steunt sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie Azerbeidzjan. Armenië kan rekenen op steun van Rusland. Rusland heeft een militaire basis in Armenië en het Russische leger beschermt de Armeense grenzen. Maar tegelijkertijd heeft Rusland ook belangen in Azerbeidzjan. En sinds de oorlog in Oekraïne is de bescherming van Armenen in Nagorno-Karabach geen prioriteit voor de Russen.
3. Waarom laaiden de spanningen opnieuw op?
In de afgelopen decennia kwam het meermaals tot schermutselingen en in september 2020 opende Azerbeidzjan, met steun van Turkije, een offensief. De Azeri braken snel door de Armeense verdedigingslinies en herwonnen in 44 dagen veel terrein. Ze kregen ook controle over de enige verbindingsweg tussen Armenië en Nagorno-Karabach: de Lachin Corridor.
Na zes weken vechten met duizenden doden tot gevolg kwam er een wapenstilstand, opnieuw na bemiddeling door Rusland, waarin werd afgesproken dat Russische vredeshandhavers de Lachin Corridor zouden bewaken.
In december vorig jaar blokkeerde een groep Azerbeidzjaanse burgers die zich voordeden als milieuactivisten de Lachin Corridor en in april opende Azerbeidzjan een checkpoint op de toegangsweg. Volgens Azerbeidzjan was dit nodig om wapens te onderscheppen die vanuit Armenië naar Nagorno-Karabach werden gesmokkeld.
De Russische militairen, die toegang moesten garanderen tot de enclave, waren niet in staat - of niet bereid - om de weg open te houden. In juni sloot Azerbeidzjan de toegangsweg helemaal af.
De blokkade leidde tot grote tekorten aan voedsel en medicijnen in Nagorno Karabach. Luis Moreno Ocampo, voormalig hoofdaanklager van het Internationaal Strafhof, noemde de blokkade van de enclave een poging tot genocide.
Afgelopen dinsdag opende Azerbeidzjan, na de dood van vier Azerbeidzjaanse militairen en twee burgers in Nagorno-Karabach, de aanval op de enclave. Volgens Armeense bronnen zijn minstens 200 mensen omgekomen en raakten meer dan 400 mensen gewond. Een dag later werd na bemiddeling van Rusland een staakt-het-vuren afgekondigd, waarna de Armeense strijders de wapens hebben neergelegd. Volgens deskundigen betekent het bestand effectief de capitulatie van de Armeniërs in de enclave.
4. Hoe nu verder?
Sinds de wapenstilstand voeren de leiders van Nagorno-Karabach en Azerbeidzjan gesprekken over de toekomst van de enclave. De Azerbeidzjaanse president Alijev heeft gezegd dat de inwoners van de enclave hun geloof mogen blijven belijden en dat ze stemrecht krijgen in Azerbeidzjan, maar de Armenïers twijfelen aan deze belofte. Ze vrezen voor onderdrukking onder Azerbeidzjaans bestuur.
"Ik ken geen Armeniër in Nagorno-Karabach die zich kan voorstellen geïntegreerd te worden en tegelijkertijd veilig te zijn", zegt een journalist vanuit Stepanakert, de officieuze hoofdstad van Nagorno Karabach, tegen Al Jazeera.
De premier van Armenië heeft gezegd dat er onderkomens beschikbaar zijn voor 40.000 gezinnen uit Nagorno-Karabach. Dat zou erop neerkomen dat nagenoeg alle inwoners van de enclave terechtkunnen in Armenië. Mochten zij inderdaad de enclave verlaten, dan betekent dat feitelijk het einde van de Armeense enclave in Azerbeidzjan.
