Eén jaar 'speciale militaire operatie': hoe het Russische verhaal veranderde

• 

  Iris de Graaf

  Correspondent Rusland

De Russische bevolking was niet voorbereid op een oorlog. Toen de 'speciale militaire operatie' werd afgekondigd was Rusland in shock, maar iedereen dacht dat het binnen een paar dagen voorbij zou zijn. Toen dat anders uitpakte, veranderde het Russische verhaal constant. En de vraag voor veel Russen is nog steeds: wat is het doel?

Op 24 februari 2022 maakt Poetin zijn "korte, doelgerichte militaire operatie" bekend. De officiële doelen zijn het 'denazificeren' (oftewel het installeren van een nieuwe regering) en 'demilitariseren' (oftewel het leger uitschakelen) van Oekraïne. Ook de 'bevrijding' van de inwoners van de zelfverklaarde volksrepublieken Donetsk (DNR) en Loehansk (LNR) van 'genocide' is een officieel doel.

Rusland verwacht aanvankelijk zijn hoofddoel binnen drie dagen te bereiken: inname van Kyiv, de installatie van een nieuwe pro-Russische regering en geen tot weinig tegenstand van het Oekraïense leger. Dat blijkt onder andere uit een door het Russische persbureau RIA Novosti gepubliceerd artikel op dag 3, dat kennelijk gepland stond en dat uitlegt hoe het "nieuwe Oekraïne, teruggebracht naar het historische Rusland" eruit moet zien. Het artikel wordt binnen een paar minuten verwijderd. Want alles loopt anders.

Vanaf dat moment verandert het Russische verhaal. En dat verhaal moet streng worden gecontroleerd: de militaire censuur wordt ingevoerd: gebruik van het woord oorlog wordt verboden en bestraft met celstraffen tot vijftien jaar, net als het "in diskrediet" brengen van het leger en het delen van 'nepnieuws'. Alle onafhankelijke media worden verboden en journalisten verlaten het land.

Een maand na de inval zegt het ministerie van Defensie dat de doelen van de "eerste fase van de speciale operatie" zijn bereikt. De woorden demilitarisering en denazificatie verdwijnen geleidelijk naar de achtergrond en maken plaats voor "bevrijding van de volledige Donbas". Steeds vaker wordt "het beschermen van de Donbas en van Ruslands soevereiniteit" opgevoerd als primaire reden voor de inval. En Poetin betoogt herhaaldelijk: we hadden geen keus, we werden gedwongen.

In de zomer hebben de meeste uitgesproken Russen het land verlaten, of zitten vast na arrestaties voor deelname aan de anti-oorlogsprotesten. Het dagelijkse leven gaat door en het strijdtoneel voelt voor veel Russen ver weg. Het is iets dat ze vooral op televisie volgen of simpelweg negeren.

Steeds vaker horen ze uitleg op de televisie dat de 'speciale operatie' bedoeld is om een einde te maken aan de westerse (NAVO) uitbreiding naar het oosten. En ze horen dat de rest van de wereld zich tegen Rusland keert via Oekraïne. Het Kremlin benadrukt wel dat alles nog steeds volgens plan verloopt, wat onder Russen steeds vaker de vraag oproept wat dat plan dan eigenlijk is.

Net als de belofte dat Rusland nooit Oekraïne zou binnenvallen, breekt Poetin de belofte aan z'n eigen bevolking dat er nooit een mobilisatie zou worden afgekondigd. Volgens Poetin is die mobilisatie een directe reactie op de dreiging van het Westen, dat "Rusland wil vernietigen".

De westerse wapenleveringen aan Oekraïne noemt hij een terroristische daad tegen Rusland en er volgt steeds vaker nucleaire spierballentaal. "We zullen zonder twijfel alle middelen gebruiken die tot onze beschikking staan om Rusland en onze mensen te beschermen. Dit is geen bluf."

Het verhaal dat het Kremlin vanaf nu schetst, is dat Rusland niet meer tegen Oekraïne vecht, maar tegen de hele NAVO. De mobilisatie brengt een nieuwe realiteit. Opeens is de 'militaire operatie' heel dichtbij: Russen moeten hun zoons, vaders en echtgenoten naar het front sturen.

Het leidt tot veel onrust en woede. Niet zozeer over de 'speciale operatie', maar over de chaotische mobilisatie. Opnieuw verlaten honderdduizenden jonge mensen, vooral mannen, het land. Deze mensen worden op de staatstelevisie constant beschuldigd van landverraad.

Terwijl het Kremlin de inlijving van vier Oekraïense gebieden viert met een manifestatie op het Rode Plein, verliest het Russische leger juist steeds meer terrein. De vier geannexeerde gebieden, die niet volledig onder Russische controle staan, zullen nooit worden teruggegeven, zegt Poetin. In zijn toespraak over "het grote historische Rusland" citeert hij Sovjetleider Stalin: "Het Westen voert een hybride oorlog tegen ons, tegen onze taal, onze cultuur, onze normen en waarden. Wie niet voor ons is, is tegen ons".

Er wordt opnieuw gedreigd met 'rode lijnen': als er een westerse raket op Russisch grondgebied landt (dat is inclusief de geannexeerde Oekraïense regio's), dan zal Rusland "op alle mogelijke manieren reageren".

Maar ook na deze toespraak blijven de doelen van Poetin onduidelijk. Gaat het nu om het 'bevrijden' van de Donbas? Om 'het redden' van Rusland van de 'existentiële dreiging' van het Westen, dat Rusland 'kapot' wil maken? Een ding wordt steeds duidelijker: de gevechten gaan nog heel lang duren, want nu opgeven zou een verpletterende nederlaag betekenen.

In het najaar horen Russen dat "desatanisering van Oekraïne" het nieuwe doel van de operatie is. Het collectieve Westen zou zijn 'verdorven waarden' willen opleggen aan de hele wereld, en de Russische cultuur met alle traditionele waarden compleet cancelen. En dat zou het voortbestaan van Rusland in gevaar brengen.

Dit nieuwste narratief lijkt de Russen van het belang van de 'speciale operatie' te moeten overtuigen, die nu wordt neergezet als een 'heilige operatie'. De concrete gevolgen van dit verhaal zien we ook terug in de samenleving. De wet op 'homopropaganda' wordt aangescherpt en elke talkshow heeft het over de vermeende 'lhbti-ideologie' en 'gayprides' in Oekraïne, als symbool van het 'Kwade Westen' waar Rusland tegen vecht.

De toegenomen westerse wapensteun en de vele tanks voor Oekraïne worden door Moskou als bevestiging gezien van dit Russische verhaal: het gehele Westen vecht tegen Rusland in Oekraïne. "Het is ongelooflijk, maar waar: we worden opnieuw bedreigd door Duitse Leopard-tanks", zei Poetin. Steeds vaker noemt hij de strijd een voortzetting van de Tweede Wereldoorlog.

De meeste Russen die nog in het land wonen, geloven in dit vijandbeeld: het Westen levert wapens en dat leidt tot escalatie en het wil Rusland kapot maken met ongekende sancties. En Poetin had "inderdaad geen keus": de 'speciale operatie' moest wel worden gestart, anders was de NAVO vorig jaar Rusland binnengevallen. Een parallelle realiteit is werkelijkheid geworden.

Agressieve retoriek

Geweld en agressieve retoriek zijn de nieuwe norm. Wie voor het moederland sterven, zijn de echte helden. Mensen die kritiek hebben of het land zijn ontvlucht, zijn geen patriotten maar landverraders. Veel Russen kiezen ervoor feiten te negeren en ze te beschouwen als nepnieuws van de vijand.

Volgens Poetin zijn de doelen inmiddels "een staatsgeheim". De hoofdredacteur van de staatszender RT (voormalig Russia Today) Margarita Simonjan beweerde recentelijk dat Poetin bewust de vage begrippen 'demilitarisering' en 'denazificatie' hanteert, zodat Rusland "over flexibiliteit beschikt naarmate de zaken zich ontvouwen".

Wat het einddoel is, wordt dus steeds onduidelijker. Maar vaststaat dat Rusland zich voorbereidt op een lange strijd. Poetin kondigde in december legerhervormingen aan, de gehele economie moet in dienst gaan staan van het leger, en de samenleving wordt nog meer gemilitariseerd.

Daarmee is het Russische verhaal in één jaar tijd veranderd van een korte 'speciale militaire operatie' in Oekraïne naar een langdurige oorlog tegen het collectieve Westen om het voortbestaan van het heilige Rusland. Met alle gevolgen van dien.