Expeditie Spitsbergen klaar: 'Delen gebied flink veranderd'

• 

  Heleen Ekker

  redacteur Klimaat en Energie

Het snelle smelten van het zee-ijs in het Noordpoolgebied deze zomer, heeft de door Nederland georganiseerde expeditie in Spitsbergen sterk beïnvloed. De onderzoekers zijn vandaag weer teruggekeerd in de bewoonde wereld. Een deel van hen is opgetogen over de resultaten op hun onderzoeksterrein, maar anderen hebben weinig voortgang geboekt. IJsberen, mist of hoge golven zaten de onderzoekers geregeld in de weg.

De wetenschappers konden wel vaststellen dat het landschap op het eiland Edgeøya, het doel van de reis, snel verandert. Het is het snelst opwarmende gebied op aarde. Gletsjers trekken zich steeds meer terug en de grond vertoont diepe scheuren als gevolg van dooiende permafrost, de ooit permanent bevroren bodem die nu langzaam dooit. Aan de andere kant laat de begroeiing nog maar weinig veranderingen zien.

Gesprekken aan boord van het expeditieschip wisselden tussen somberheid over de grote veranderingen tot tevredenheid over het onderzoek. Zo zei de één: "Delen van het ecosysteem in sommige meren staan op instorten". Terwijl een ander constateerde: "Ik heb mooie bodemmonsters kunnen nemen."

"We vonden een methaan-bom, een enorme hoeveelheid van het gas methaan op een bepaalde plek. Dat is niet goed voor de wereld, maar wel voor ons onderzoek", zegt Annelies Veraart van de Radboud Universiteit. Methaan is een sterk broeikasgas, tientallen malen sterker dan CO2, en zit opgeslagen in de permafrost. Veraart benadrukt dat verder onderzoek moet uitwijzen of de resultaten echt zo bijzonder zijn.

Aanvankelijk was er goed nieuws, zegt ze: uit de metingen bleek minder methaan dan verwacht vrij te komen boven de vele meertjes op Edgeøya, terwijl dat in andere poolgebieden met meren juist wel flink naar boven komt. Maar in poelen met smeltwater vond ze wel degelijk veel methaan-uitstoot, zelfs tot honderd keer meer dan boven de meertjes. Dat is die zogenoemde methaan-bom.

Volgens de onderzoekers was het lastig om te zien dat het landschap op Spitsbergen snel aan het veranderen is:

De snelle opwarming op Spitsbergen betekent ook slecht nieuws voor de paar duizend gletsjers. Glaciologen Bas Altena en Brice Noël van de Universiteit Utrecht bestuderen die normaal gesproken met satellieten en klimaatmodellen. Nu voeren ze er vlak langs, en zagen ze dat de gletsjers geen rem meer hebben nu het zee-ijs weg is. Door de verschillende tegenslagen ging hun onderzoek óp een gletsjer tijdens deze expeditie niet door.

Toch denkt Altena dat Spitsbergen bij uitstek een plek is voor gletsjeronderzoek. "Omdat het hier snel opwarmt, en gletsjers laag op het land liggen, smelten ze sneller af. De dynamische processen daarbij zijn belangrijk om te bestuderen. Eigenlijk is dit gebied een laboratorium voor gletsjers in de rest van de wereld, waar de opwarming trager gaat."

Verschillen met zeven jaar geleden

"Ik herkende een bepaald meertje eerst niet eens. Het was enorm veranderd ten opzichte van zeven jaar geleden", zegt Wim Hoek, eveneens van de Universiteit Utrecht. De vorige expeditie naar Spitsbergen was in 2015. "Er zaten nu allemaal smeltwaterpoelen omheen, afkomstig uit regen en dooiende permafrost."

Hij nam bodemmonsters uit meren om later te kunnen analyseren. Een andere onderzoeker gebruikte een zogenoemde 'Greenseeker', een apparaatje om te achterhalen of de vegetatie hetzelfde is als die door satellieten wordt gemeten.

Toch lijken de veranderingen in de plantenwereld mee te vallen, zegt Rene van der Wal van de landbouwuniversiteit in het Zweedse Uppsala. "Het wordt warmer en het groeiseizoen wordt langer. Er komen nog niet echt veel nieuwe soorten bij, maar voor de soorten die er al zijn, wordt het wel steeds gemakkelijker."

Zonnebaden in T-shirt

Delen van het ecosysteem in de meren zullen waarschijnlijk wel grondig veranderen, denkt Christophe Brochard van de Rijksuniversiteit Groningen. Hij onderzoekt plankton in zoetwatermeertjes en zag veel van die meertjes opdrogen en verdwijnen door de warmte. Plankton staat aan de basis van de voedselketen. Door de snelle groei reageert plankton veel eerder op veranderingen dan planten, die hier wel honderden jaren oud kunnen worden.

Ook in Spitsbergen worden overigens temperatuurrecords gebroken. Brochard stak deze week een thermometer in allerlei meertjes en zag dat het daarin tot 17 graden was. Meer dan hij hier ooit eerder heeft gemeten. Een enkele keer konden deelnemers in T-shirt zonnebaden aan dek.

Voor het eerst waren tijdens een dergelijke expeditie ook gedragswetenschappers aan boord. Zij probeerden te achterhalen welke gemoedstoestand de deelnemers hebben. Elke dag konden die aangeven of ze zich bijvoorbeeld 'optimistisch', 'angstig', 'vastberaden' of 'machteloos' voelden.

Tijdens de maaltijden ging het gesprek geregeld over klimaatverandering. "Ik ben behoorlijk in paniek", zei een 32-jarige Noorse onderzoekster. Een ander zei zich maar moeilijk in dit soort termen uit te durven laten. "Je beoefent wetenschap, en dan word je niet geacht te vertellen wat je ergens persoonlijk van vindt."