Het stikstofprobleem is echt Nederlands, uitgelegd in acht grafieken

• Sjoerd Mouissie

  Datajournalist

Het stikstofprobleem houdt Nederland stevig in zijn greep. Woningbouw die vertraging oploopt, maximaal honderd kilometer per uur rijden op de snelweg, en boeren voor wie bedrijfssluiting dreigt. Waar komt die stikstof vandaan, en waar veroorzaakt het de grootste problemen? En hoe doet Nederland het in vergelijking met het buitenland? Een uitleg in grafieken.

Wat is de geschiedenis van het stikstofprobleem?

'Stikstofcrisis' is een wat verwarrende term. Stikstof is immers overal om ons heen, in de vorm van lucht. Die vorm van stikstof heeft geen effect op de natuur.

Er zijn ook schadelijke vormen van stikstofverbindingen, voor mens en natuur. Die worden vooral door de mens geproduceerd: ammoniak en stikstofoxiden. Ammoniak is een chemische verbinding tussen stikstof en waterstof, die vooral vrijkomt in de veeteelt. Stikstofoxiden, een verbinding tussen stikstof en zuurstof, komen vooral vrij bij het stoken met brandstof in de industrie en het verkeer.

De problemen met stikstof zijn niet iets van de afgelopen jaren. In de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw groeide de uitstoot ('emissie') van ammoniak en stikstofoxiden hard, en daarmee ook de neerslag ervan ('depositie') in de natuur. Veeteelt werd intensiever, kunstmest werd steeds vaker gebruikt, waardoor de voedselproductie en de export van landbouwproducten sterk groeiden. Ook de industrie en het verkeer groeiden na de Tweede Wereldoorlog snel.

Sinds 1990 daalt de uitstoot van stikstof flink. Zo is de uitstoot van stikstofoxiden in de afgelopen dertig jaar met bijna drie kwart afgenomen. Dat komt door maatregelen bij fabrieken, de energiesector en in het verkeer, zoals de invoering van de katalysator.

De uitstoot van ammoniak daalde ook. In 1991 werden strengere regels voor mest ingevoerd om de uitstoot terug te dringen. Maar tussen 2013 en 2017 nam de veestapel fors toe door de afschaffing van het melkquotum. En meer vee betekent meer ammoniak, waardoor de daling stagneerde.

Waar komt de meeste stikstof vandaan?

Twee derde van de stikstofdepositie wordt in Nederland zelf veroorzaakt, aldus schattingen van het RIVM: met name door landbouw, verkeer en industrie. Van die sectoren draagt de landbouw verreweg het meeste bij aan de hoeveelheid stikstof in de natuur.

Het resterende derde deel gaat om stikstof uit het buitenland. Het is wel belangrijk te bedenken dat Nederland via de lucht vier maal zoveel stikstof exporteert als importeert, maar daarover later meer.

Van deze categorieën verdwijnt 'ammoniak uit zee' dit najaar uit de overzichten, omdat de gevonden ammoniak in kustgebieden waarschijnlijk weinig met de zee te maken heeft. Die categorie zal vanaf dan 'meetcorrectie' worden genoemd.

Overigens is het meten van stikstof moeilijk en duur. Het kost voor één boerderij al enkele honderdduizenden euro's. Daarom worden stikstofmetingen voor veelvoorkomende stallen gebruikt in modellen waarmee kan worden berekend welke plaatsen de meeste stikstof uitstoten.

Die gegevens worden vervolgens gebruikt in een ander model, dat berekent hoeveel stikstof in de natuur terechtkomt, en waar die stikstof vandaan komt. Die berekeningen worden gecontroleerd met ongeveer driehonderd metingen voor ammoniak, en ruim zeventig metingen voor stikstofoxiden. Veel van de grafieken en kaarten op deze pagina bevatten gegevens uit die modellen.

Wie stoot de meeste stikstof uit?

Waar zitten dan de grootste uitstoters van stikstofoxiden en ammoniak? Minister Christianne van der Wal (VVD, Natuur en Stikstof) publiceerde onlangs top100-lijsten met bedrijven. Helemaal vlekkeloos ging dat niet, maar inmiddels is de correcte lijst openbaar.

De gegevens van bedrijven die veel stikstofoxiden uitstoten, zijn te vinden via een speciale website. Verreweg de grootste uitstoter is Tata Steel in IJmuiden, gevolgd door Schiphol en Dow Benelux in Hoek. Op de kaart staan de tien grootste bedrijven genoemd.

Als het gaat om ammoniak, is de lijst minder eenvoudig te vinden. In de top honderd van uitstoters staan negentig veehouderijen. Vanwege de privacywet worden de namen en locaties van die bedrijven niet openbaar gemaakt. Wel is bekend dat veel van de uitstoot uit Noord-Brabant en Limburg komt.

Overigens zijn de drie grootste uitstoters van ammoniak industriële bedrijven. Het gaat om Rockwool in Roermond, waar boeren zaterdag demonstreerden, YARA in Terneuzen en Chemelot in Sittard-Geleen.

Is de Nederlandse uitstoot hoog, vergeleken met het buitenland?

Binnen Europa behoort Nederland, gerekend per hectare, tot de koplopers in de uitstoot van stikstof. Gemiddeld stoten Europese landen 11,2 kilo stikstof per hectare uit. De Nederlandse waarde, 46 kilo, is ruim vier keer zo hoog.

Hoewel er dus stikstof Nederland 'inwaait', is het effect andersom veel groter. De meeste stikstof die in ons land wordt uitgestoten, komt op buitenlandse bodem terecht. Netto is Nederland dus een exporteur van stikstof.

En is de Nederlandse veestapel echt zo groot, vergeleken met het buitenland?

Ja. Vooral het grote aantal varkens per hectare landbouwgrond valt op. Ook telt ons land relatief veel runderen.

Volgens de laatste gegevens (uit 2020) is Nederland de grootste vleesexporteur van Europa; het veel grotere Spanje staat op de tweede plaats. De export is goed voor zo'n 60 procent van de inkomsten uit de verkoop van vlees.

Overigens stammen de laatste Europese cijfers over de veestapel uit 2016. Het Europese statistiekbureau Eurostat heeft in 2020 een nieuwe telling van het aantal dieren uitgevoerd. Die cijfers worden dit najaar verwacht.

Voor welke Nederlandse gebieden heeft dit gevolgen?

Een deel van al die uitgestoten stikstof komt terecht in de natuur, wat tot verschraling en andere problemen leidt. Vooropgesteld: niet alle natuurgebieden hebben evenveel last van stikstof. Dat hangt vooral af van het type grond en de grondwaterstand in die gebieden.

De overheid is verplicht natuurgebieden te beschermen, en daarom is het stikstofprobleem zo actueel. Nederland telt 161 Natura 2000-gebieden. Dat zijn natuurgebieden waarvan de Nederlandse overheid vindt dat ze beschermd moeten worden. De verplichte bescherming van die gebieden berust op Europese regels.

Hoewel de uitstoot en depositie van stikstof in de afgelopen decennia fors gedaald zijn, hebben natuurgebieden er nog steeds last van. Stikstof die in een natuurgebied neerdaalt, verdwijnt niet zomaar, en 'stapelt' zich jarenlang op.

Bargerveen, de Peel en de Brabantse Wal zijn voorbeelden van natuurgebieden waar de druk van stikstof erg hoog is. Op de Veluwe is de invloed van de intensieve veeteelt in de Gelderse Vallei, ten westen van het natuurgebied, duidelijk te zien.

Maar soms zijn de problemen in natuurgebieden niet op te lossen met alleen Nederlandse maatregelen. Zo komt de stikstof in natuurgebied Bargerveen voor driekwart uit het buitenland, met name uit Duitsland.